روابط بین الملل 

مفهوم سیاست خارجى یا روابط بین المللى و یا دیپلماسى در تاریخ ایران به سه دوره کاملاً متمایز تقسیم مى شود: 

1ـ دوران کلاسیک که روابط نوین بین المللى و هم پیوندى و تعامل امروزین میان کشورها وجود نداشت. در این دوران، هر کشورى برمبناى مجموعه اى از عوامل داخلى و براساس معیارهاى خاص حکومتدارى و سنتهاى فکرى و اجتماعى، مناسباتى با همسایگان خود و منازعاتى با رقیبان خود داشت و در این چارچوبها گاه کمى فراتر رفته و با همسایۀ همسایگان نیز ارتباط برقرار مى ساخت. تفکر استراتژیک به معناى نوین، در هنگامۀ فتوحات یا دفع تعرضات معنا مى یافت و به ندرت پاى اقتصاد و فرهنگ  به عنوان عناصر تعیین کننده در سیاست خارجى دخیل بود. عواملى چون اقتصاد و فرهنگ، صرفاً به معناى تأمین راههاى تجارى و دستیابى به منابع گذر و مسیرهاى عبور مورد توجه و تحلیل بود و فراتر از آن، انگیزه ها به سوى فتح و سلطه بر سرزمینهاى ثروتمند سوق مى یافت، همچنانکه هندوستان و ایران مرکزى و بین النهرین همواره محل تعرض و گشایشهاى نظامى بوده و تاریخ خونبارى را از سر گذرانده اند. دورۀ کلاسیک در ایران، تا اواخر قاجاریه تداوم داشته است. 

2ـ دوران استعمار و استقلال: این دوره که مقدمات آن در میانۀ عهد قجر و با آگاهى نسبى نخبگان ایرانى از اوضاع جهانى، خاصه وضع ملل باختر آغاز شد در مشروطیت به اوج رسید و آن مبداء به نقطه عطفى در تحول نگرش سیاستهاى کارگزاران حکومتى ایران در موضوع روابط خارجى بدل گردید. در این دوران، الزامات و مفاهیم نوین از سوى ایران به دیده گرفته شد. و حقوق متقابل کشورها و منافع مورد منازعه، همراه با تبعات حقوقى آن مطرح شد. دیگر امکان حل و فصل یکسویه مسائل دیپلماتیک، برمبناى موازین خاص ملتها از بین رفته بود و توافق طرفینى مى باید دامنۀ نفوذ و عملکرد کشورها را مشخص مى کرد. البته جبر و اقتدار برخى دولتها نیز، موجب تحمیل و الزامات ناخوشایند براى کشورهاى ضعیف بود و از این رهگذر، صدمات سختى به ملتها و کشورهاى فقیر و درمانده وارد آمد. علیرغم این آسیبها، آگاهى ملتها به حقوق خویش و وقوف بر اوضاع ملل کار آمد و پیشرفته، نوعى بیدارى جهانى را پدید آورد و بسیارى از ملتها به ریشه هاى خویش توجه کرده و حیطه هاى تمایز و استقلال خود را مستحکم تر ساختند. جهان به این ترتیب، از تکثرى محدود و شبه قاره اى، به سوى تکثرى واقعى و قومى ـ ملّى تحول یافت. تحولى که با وقوع جنگهاى بین الملل اول و دوم، مناسبات خاص خود را پدید آورد و نقشۀ تازه اى از کرۀ زمین و تقسیمات و تمایزات بومى و بین المللى را ترسیم کرد و متحقق ساخت. در این جهان جدید، مفاهیم تازه اى همچون ملّت، شهروند، استعمار، انقلاب و... همراه با نهادها و مصطلحاتى عام و جهانى، روح تازه اى به همۀ ملتها و امیدهاى آنها مى بخشید. روحى که علیرغم تحکیم شخصیت ملل پیرامونى و ایجاد امید و انگیزۀ تلاشهاى وسیعتر، در سایۀ موازنه اى مخوف و منجمد همچون جنگ سرد، سایه اى از تنازع پنهان میان جهان سرمایه دارى به رهبرى امریکا ـ اروپا و جهان کمونیستى به قیادت اتحاد جماهیر شوروى آن را دچار یأس و هراس مى کرد. 

3ـ دوران عزت و استقلال؛ سومین دورۀ سیاست خارجى ایران با توجه به همین فضاى دو قطبى، در هنگامۀ پیروزى انقلاب اسلامى ایران در سال 1357 آغاز شد. نمادها، جهت گیریها و شکل کلى و حتى شعارهاى آن نیز برآمده از همین وضع و متناسب با جنگ سرد بود. علاوه بر این، ژئوپولیتیک خاص ایران، که بزرگترین و نزدیکترین مدار و سیم خاردار پنهان امریکا در برابر کمونیسم روسى قلمداد مى شد نیز در تکوین سیاست خارجى نوین ایران دخیل بود. در بحبوحه انقلاب اسلامى ایران، دو شعار استراتژیک «استقلال، آزادى، جمهورى اسلامى» و «نه شرقى و نه غربى، جمهورى اسلامى»، با الهام از انگاره ها و نظریات امام خمینى(س)، موجب رواج اندیشۀ تازه اى در ملّت و نخبگان ایران گردید. این نظریات که صبغه اى عمیقاً دینى داشت و برآیند شخصیت مذهبى حضرت امام(س) و هدایتهاى پى در پى و ساختار عمیق دینى در آحاد ملت ایران بود، با روشن بینى و درایت حضرت امام(س) و هدایتهاى پى در پى و ساختار شکن ایشان، موجب خروج ایران از دایرۀ بستۀ جهان دو قطبى و خیزش در افقهاى تازه بود. افقهایى که اساس آن بر عزت ملّى، منافع ملّى، حقوق انسانى و احترام متقابل برمبناى آموزه هاى اسلامى استوار شده بود. 

اصول و مبانى سیاست خارجى اى که امام خمینى(س) طراحى نموده و به صورت قوانین موضوعه تدوین و سعى در اجراى آن مى شد، مى توان در چند اصل خلاصه کرد. مهمترین مفهوم در این زمینه «استقلال» بود، این مفهوم، علیرغم فشارهاى عظیم بین المللى و بحرانهاى فراگیر داخلى، ابداً به معناى انزواى ایران از جهان نبود، بلکه امام خمینى حریم واقعى ملّت ایران و حرمت پایمال شدۀ ایشان را مرتباً مورد تأکید قرار داده و هر نوع رابطه اى را در مرز اصطکاک با این اصل مورد ارزشیابى منفى یا مثبت قرار مى دادند. استقلال، در معناى نهایى مى باید موجب پاره شدن تمام بندها و مجارى سلطه شود و هر کشورى که با سوء استفاده از ضعفهاى داخلى و فساد حکومتگران سابق در ایران، مناسبات و منافع نامشروعى براى خود داشت، از این پس باید جایگزینى دیگر را دنبال کند طبعاً ایالات متحدۀ امریکا که به صور گوناگون در منافع و نهادها و شئون ایران متنفّذ بود و از این رهگذر آسیبهاى فراوان به منافع و حیثیات ما وارد ساخته بود، در رأس تهاجم مشروع و انقلابى ایران قرار گرفت و به رغم دشواریهاى فراوان، این رابطۀ یک سویه و امپریالیستى ملغى اعلام شد.