به گزارش گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از بیرجند؛ مسجد کوشک در منطقه ای محروم و دور افتاده واقع شده که تا حدودی از نظر استادان فن در کشور به دور و ناشناخته مانده است ، ولی تحقيقاتی که کارشناسان باستان شناسی در مورد اين مسجد انجام دادهاند نشان میدهد که قديمیترين بنای خشتی استانهای خراسان است.

زلزله سال 47 و در امان نماندن اين اثر تاريخي از لرزش‌های زلزله سبب شد تا سقف های مسجد فرو ریزد که سازمان حفاظت از آثار تاريخي آن زمان و بعد از پيروزی انقلاب سازمان ميراث فرهنگی برای مرمت و حفاظت اين اثر تاريخی اقداماتی انجام داده اند.

آخرين فصل مرمت آن از سال 84 توسط ميراث فرهنگي خراسان رضوی و سپس خراسان جنوبی شروع شد.

آوار برداري کل مسجد و فضاهای اوليه، سبک سازی بام و مرمت قسمت هايی از مسجد که در دوره سلجوقي ايجاد شده، استحکام بخشی بقايای گچ کاریها، مرمت حمام و انبار ورودی مسجد از اقدامات صورت گرفته در اين مسجد است.

طراحی و اجرای يک سازه سبک براي حفاظت بخش قديمی مسجد که در صدر اسلام بنا شده و برای حفاظت از مسجد کوشک انجام شده ، زيرا به دليل قدمت بالاي آن فقط بايد اين قسمت حفاظت شود تا آسيب بيشتری به آن وارد نشود.

قسمتی از بنا که در دوره سلجوقی بنا شده کامل مرمت و حفاظت از بخش اوليه مسجد که در صدر اسلام ايجاد شده است هم انجام شده است .

عناصر معماری تشکيل دهنده بنا شامل سردر ورودی، ميانسرا، رواقها و صفه در اطراف ميانسرا، گرم خانه يا شبستان زمستاني و 2 محراب است که ورود به بنا از جبهه شمال غربی توسط ايواني با ارتفاع 7 متر و 40 سانتیمتر انجام می شود.

قوس سر در ورودی به فرم ته رنگ مساجد سبک خراساني، بيضی شکل است که درون قابی قرار گرفته و در بالای سر در، قاب مستطيل شکلي با عرض کمتر تکرار شده است.

پوشش سر در شامل 2 تويزه است که حد فاصل تويزهها به صورت گژاوه اجرا شده و تويزه ديگری عمود بر تويزه اول پوشش سقف ايوان را تشکيل میدهد.

همچنين درون اين تويزه و بين تويزههای قبلی طاق نمايی با قوس جناغی واقع شده که در طاق نمای بالای سر در قابی مستطيل شکل است که کتيبهای داشته و هماکنون از بين رفته است.

کف ايوان ورودي با ارتفاع يک آجر 20 سانتي متري از بيرون برجسته است و 2 پا خورده با ارتفاع 90 سانتی متری در 2 طرف در چوبی قرار دارد.

همچنين در ورودی، دارای طاق کليل تيزهدار است که با آجر ساخته شده و درفضای مربع شکل هشتی به ميانسرا و رواقها ارتباط دارد که پوشش آن ضربی است.

درگاه ورود به ميانسرا قوس کليل 2 گلويي تخت دارد، که 4 ضلع ميانسرا ستون و جرزهای ستبری است که طاقهايی با قوس جناغی دارد و داخل رواقها هم حد فاصل ستونها و ديوارهاي مجاور تويزهها تکرار شده که بعضي تويزهها داراي چفدهايي است و کمي ته رنگ خاکی دارد.

تويزه ها به صورت ضربی و رومي با هم اجرا شده و پوشش فضاي بين آن 4 ترک است.

در رواق ضلع جنوب غربي، سنگی به ابعاد 20 در 30 سانتيمتر با عمق حدود 12 سانتی متر وجود داشته که هم اکنون جاي آن خالی است و بر بالای اين سنگ کتيبهای که تاريخ 1013 هجري قمري در آن ديده ميشود قرار دارد.

در مجاور همين سنگ محرابی وجود دارد که 65 سانتيمتر عمق دارد و از کف رواق هم 40 سانتی متر پايينتر است که هم اکنون از چند طاق نماي گچی برخوردار است.

ضلع شمال شرقي ميان سرا 3 صفه دارد که توسط درگاههايی با ارتفاع کم به هم مربوط است و درگاه منتهی به رواق جنوب شرقی بسته شده و صفه دارای نورگيری با مقطع دايرهی است.

همچنين در ضلع جنوب غربی ميان سرا دهانه طاق ميانی يا ميان وار از 2 طاق مجاور يا بروار بزرگتر است و ناگزير نمای ميان وار که به ميان سرا باز میشود، پر دهانهتر و بلندتر شده و از مردمواري آن کاسته است.

کف ميانسرا 20 سانتیمتر گودتر بوده و با آجر شش ضلعي مفروش شده و رواق جنوب غربي به وسيله درگاهی به شبستان زمستاني مسجد راه دارد.

شبستان 2 ستون دارد که يکی با امتداد حالت ستون بودنش محسوس نيست و فضا را به 2 قسمت تقسيم کرده است.

نکته جالب در مورد ستونها اين است که کنج داراي مقاطعي نيم دايره است و همين تيپ ستونها را در مسجد فهرج يزد مربوط به نيمه اول قرن اول هجری می باشد.

محراب شبستان زمستان بر اساس کتيبههای موجود کهنترين قسمت مسجد می باشد که بر اساس آثار موجود آسمان اين شبستان بلنداي چشمگيری دارد و تلاشی براي کوتاه کردن و مردم داری در آن نشده و همچون بناهای صدر اسلام از شکوهی غرورآميز برخوردار است.

چفدهای ارتباطي بين 2 قسمت شبستان به جناغي تبديل شده و پوشش شبستان هم به صورت طاق آهنگ (گهوارهاي) بوده که تخريب شده است.

در کنار سر در ورودي مسجد فضای کوچکی است که شايد برای پيش نماز يا نگهبان ساخته شده است،

اين فضا دستکاری شده و چهره اوليه خود را ندارد و در سمت ديگر سر در ورودی فضايی مانند سمت چپ به همراه رشته پلکانی به پشت بام مسجد راه دارد.

مصالح به کار رفته در بنا شامل چينه و خشت خام، اندود کاهگل در شالوده اصلي بنا، آجر در 2 فرم مربع و شش ضلعي در کف سقف و نمای بنا، گچ در محرابها، پوشش رواقها، ايوان ورودی و اندود ماسه آهنگ در نماي ورودی است.

قديمي ترين سفالهای به دست آمده در ضلع شمالی بنا، متعلق به قرون 3 و 4 هجري بوده و سفال موسوم به سفال نيشابور هم در اين قسمت پيدا شده است.

مجموعه تاریخی کوشک در نزدیکی دروازه قاین در شهر تاریخی تون ( فردوس امروزی ) قرار گرفته‌ است.