معبد سنگی اسپاخو گاه کلیسا و گاه آتشکده نامیده می شود.

معماری این بنا از ترکیب گنبد و ایوان ترکیبی با سابقه کهنی که در معماری بناهای دوران تاریخی و اسلامی دارد، مشهور به پافیلی است.

در نظریه ای معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل است که از پابرجا ترین نوع معماری محسوب می شود.

مردم محلی این آتشکده را با نام کلیسا می‌شناسند اما تاکنون هیچ گونه شواهدی مبنی بر حضور مسیحیان در این منطقه پیدا نشده است.

از طرف دیگر شکل دایره‌ای محراب، آتشدان و سوراخ‌های درون سقف گنبد روزنه‌هایی برای خروج دود نشان از جایگاه آتشکده‌ای است که زرتشتیان باستان آن را بنا کرده‌اند.

واژه اسپاخو برگرفته از واژه واژه‌ای پهلوی «هسپ» یا «اسپ» می‌باشد که در گذر زمان دگرگون شده و به صورت «اسب» درآمده است،شواهد احتمالی نشان از پرورش اسب در گذشته در این منطقه دارد.

شکل ورودی معبد اسپاخو با ورودی که از دو قسمت طاق و پایه تشکیل شده وطاقی که به شکل نیم دایره بر روی پایه ها قرار گرفته اند اهمیت ویژه ای در معماری آن دارد.

پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش های نیمکره ای و قابل مقایسه با گنبد چهار طاق های ساسانی است که طرح این بنا ترکیبی از یک ایوان با پلان چهار گوش، تالار و یک اتاق چهار گوش در قسمت شرقی است که ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان مرتبط است.

نمونه‌هايي از اين نوع طاق را می شود در‎ ‎بناهاي آتشكده تخت سليمان، كاخ اردشير در فيروزآباد و كاخ كسري در عراق‎ ‎مشاهده کرد.

در هر یک از نماهای شمالی و جنوبی بنا 9 طاقچه کوچک مستطیل شکل با ابعاد 30 الی 40 سانتیمتری در یک امتداد قرار دارد که بخش فوقانی همه ی این طاقچه ها با دو یا سه عدد از تیرهای چوبی سخت درخت ارس پوشیده شده است.

در اطراف این بنا و روستای اسپاخو بر روی تپه ای قبرستانی وجود دارد که از نظر وضع دفن و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت دارد و قبرها به صورت خانوادگی دفن شده اند که بنا به گفته کارشناسان این شواهد حاکی از آن است که اقوام خاصی از زرتشتیان در این منطقه وسیع زندگی می کردند و این بنای عظیم مربوط به آنها است.

بنای معبد اسپاخو در سال 1345توسط یک تیم باستان شناسی كه به سرپرستي دكـتر عـزت‌الله نگـهبان مشـغول بـررسي محوطه‌ها و آثار ‎شمال خراسان بودند، شناسايي و به شماره 1579 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

معماری معبد اسپاخو در مجموع با توجه به خصوصیات معماری و کاربرد مصالح به ویژه استفاده از سنگ های نتراشیده، تیرهای کوچک چوبی از درخت ارس، ساروج و شیوه طاق سازی و قوس های طاق ها و دیگر موارد در معبد اسپاخو می توان گفت که این نوع شیوع معماری مربوط به اوایل دوره ساسانی و حداکثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه است.

علاوه بر این معبد در دامنه‌ها و ارتفاعات شمالي‎ ‎روستاي اسپاخو، دره‌هاي كوچك و بزرگ ومتعددي كه بيشتر آن‌ها چشمه‌هاي آب‎ ‎شيريني دارند به سمت باغ‌ها و مزارع روستا جريان دارند.ش