بر اساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس، نوسانات سطح آب دریای خزر، مسایل زیست شناختی، مشکلات بوم شناختی، فعالیت های نفتی و صنعتی از منابع اصلی تهدید کننده محیط زیست دریای خزر به حساب می آیند؛ همانگونه که فعالیت اقتصادی در حوضه دریای خزر افزایش می یابد این احتمال قوی وجود دارد که سطح آلودگی خزر نیز افزایش پیدا کند و در پی آن حیات موجودات زنده را در منطقه با بحرانی جدی مواجه سازد. نمی توان به سادگی از کنار آلودگی هایی که به وسیله تولیدات نفتی، نیروگاه ها، صنایع و کشاورزی به سمت این دریاچه سرازیر می شوند، گذشت. باید آلودگی ها را دقیق بررسی و شناسایی کرد تا برای حل این معضل تصمیم گیری های مهم گرفته شود.

دریای خزر بزرگ ترین دریاچه جهان است اما از لحاظ مساحت و نیز جریان ها و دگرگونی های درون آن بیشتر به دریا شباهت دارد.

آنچه در ادامه می آید بخش های مهمی از گزارش مرکز پژوهش های مجلس در رابطه با آلودگی های دریای خزر است؛

بحران آلودگی میکروبی در شناگاه ها

بر اساس نتایج به دست آمده از مطالعات میکروبی، آب های ساحلی و شناگاه های دریای خزر از نظر آلودگی به باکتری های شاخص بهداشتی آب های شناگاهی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.

با وجود این، این وضعیت در همه نقاط مورد بررسی یکسان نیست. این بررسی نشان می دهد که به طور کلی آلودگی میکروبی در تمام ایستگاه های نمونه برداری حداقل در برخی از نمونه برداری ها و دست کم نسبت به یکی از سه شاخص مورد بررسی وجود داشته است. در عین حال می توان ایستگاه هایی با بار آلودگی در حد مجاز را در برخی مناطق و حداقل برای مواقعی از سال معرفی کرد. این ایستگاه ها در انتهای ساحل جنوبی خزر و به ویژه در غرب آن قرار دارند.

به طور کلی ایستگاه های مازندران آلودگی بالایی را نشان می دهند. هم در شرق و هم در غرب مازندران آلودگی میکروبی قابل توجه بوده و بیشتر مواقع بالاتر از حد مجاز است.

در تمام ماه های نمونه برداری ناحیه غرب خزر همواره بار آلودگی بسیار بالایی را نشان داده است. حتی در فصلی که بار آلودگی کاهش کلی نشان می دهد(ماه های فروردین و اردیبهشت) آلودگی میکروبی در ناحیه غرب مازندران چنان بالاست که هر یک از شاخص های مورد بررسی ده ها بار بیش از حد مجازند.

همچنین آلودگی میکروبی در شناگاه های مورد بررسی در استان گیلان به طور نسبی پایین تر از آلودگی در استان گلستان است. لازم به ذکر است که اکثر شناگاه های دریای خزر در اکثر مواقع سال از لحاظ بار میکروبی در محدوده استاندارد نبوده و غالبا در شرایط بحرانی قرار دارند.

نتایج بررسی های صورت پذیرفته از دهانه 5 رودخانه (تجن، چشمه گیله، تنکابن، بابلرود و چالوس) نشان می دهند که آب رودخانه ها به فاضلاب انسانی یا فاضلاب ناشی از محل های پرورش دام و طیور آلوده بوده و در غالب موارد میزان آلودگی آب ورودی به دریا بسیار بالاتر از آلودگی آب دریا است. این امر نشان می دهد که رودخانه ها سهم بزرگی در آلودگی آب شناگاه ها دارند.

توسعه نا متوازن شهرها، تراکم بیش از حد جمعیت در اکثر نواحی ساحلی، ضعف مدیریتی در رابطه با جانمایی درست و ساماندهی این مناطق، توسعه روزافزون گردشگری و صنعت توریسم، عدم مدیریت صحیح در رابطه با دفع فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی و نیز دفع پسماندها و زباله ها در شهرهای ساحلی و مناطق گردشگری از جمله دلایل آلودگی خزر عنوان شده است.

عامل غلظت مواد آلاینده در آب خزر

آلاینده های موجود در حوضه آبریز دریای خزر نهایتا به این دریا می رسند بنابراین دریای خزر امروزه تبدیل به محل دفن و تجمع بسیاری از آلاینده های ناشی از فعالیت های انسانی جوامع پیرامون و اطراف آن شده است. این مواد مضر به تدریج و به آهستگی از طرق مختلف خصوصا رودخانه های منتهی به دریا به آن وارد شده و در آنجا تجمع می کنند.

بسته بودن محیط دریای خزر باعث می شود تا غلظت مواد آلاینده مختلف به تدریج در آب و رسوب آن افزایش یافته و از آنجا وارد چرخه حیات آبزیان یا تاثیر روی زیستگاه های آنها شود. این امر در بلند مدت باعث تاثیر منفی بر سلامت و حیات ذخایر آبزیان این دریا، کارکردهای زیستی و فیزیولوژیک آنها، به خصوص در انواع و گونه های کمیاب و حفاظت نشده خواهد شد. در این بخش به پراکندگی آلاینده ها و میزان آنها در دریای خزر مجاور آب های ساحلی ایران پرداخته می شود.

فاضلاب 40 شهر بزرگ و کوچک در دریای خزر

به علت شرایط آب و هوایی مناسب بیش از 40 شهر بزرگ و کوچک با جمعیت های مختلف و تعداد زیادی روستا در حاشیه جنوبی و کنار سواحل دریای خزر و رودخانه های منتهی به آن توسعه یافته اند که فاضلاب بیشتر آنها از طریق این رودخانه ها به دریای خزر انتقال می یابد. در مواردی نیز فاضلاب مستقیما به دریا هدایت می شود.

اگر چه طبق قوانین و مقررات سازمان حفاظت محیط زیست ایران، شرکت های آب و فاضلاب موظفند فاضلاب شهرهای مختلف را در حد استانداردهای این سازمان تصفیه و بعد آن را به منابع آب های سطحی از جمله دریا هدایت کنند، اما عملا چنین اقداماتی صورت نمی گیرد.

نیترات و فسفات از رایج ترین آلاینده های منابع آبند که اغلب از پساب های کشاورزی و فاضلاب های شهری منشا می گیرند. جدول زیر غلظت این آلاینده ها را در نقاط مختلف ساحل دریای خزر نشان می دهد.

تاثیرات مخرب ترکیبات آلی نفت بر گونه های جانوری و گیاهی

وجود مناطق جمعیتی مختلف در سواحل دریای خزر که منبع ورود مقدار قابل توجهی از انواع فاضلاب های خانگی و صنعتی اند در کنار رشد و توسعه فعالیت های اکتشافی، استخراجی و انتقال نفت خام در سواحل غربی و مرکزی دریا، همه ساله ورود حجم های بسیار بالا از انواع هیدروکربن های نفتی به این دریاچه را به دنبال دارد.

حفاری ها و فعالیت های استخراجی نفت، انتقال و پالایش نفت خام، انفجار خطوط لوله و چاه های نفت، سرریز چاه ها، تصادفات محتمل نفتکش ها، تخلیه آب تعادل کشتی ها، پسماندهای تاسیسات ساحلی و فراساحلی در کنار تخلیه مستقیم فاضلاب های شهری و صنعتی به دریا یا رودخانه های منتهی به آن عمده ترین منابع ورود آلاینده های نفتی به دریای خزر محسوب می شوند. این منابع که بیشتر در مناطق مرکزی و شمالی این دریاچه تمرکز یافته اند آلودگی شدید بسیاری از سواحل مرکزی دریا در مجاورت کشور آذربایجان به آلاینده های نفتی را به دنبال داشته اند.

ترکیبات آلی موجود در نفت با توجه به ماهیت سمی و تجمعی خود می توانند تاثیرات بسیار مخربی بر حیات و سلامت گونه‌های جانوری و گیاهی دریا به دنبال داشته باشند. ترکیبات نفتی با جمع شدن در بافت های چربی و عضلانی بدن آبزیان سبب آلودگی گونه های آبزی مورد استفاده انسان خواهند شد. ورود ترکیبات نفتی به شبکه غذایی انسان از طریق این آبزیان، خود، انواع مسمومیت ها و بیماری هایی را برای انسان به دنبال خواهد داشت.

غلظت عناصر سنگین بالاتر از حد استاندارد است

به گزارش مرکز پژوهش های مجلس از جمله آلاینده هایی که تاثیر آنها بر محیط زندگی و سلامت آبزیان بسیار قابل توجه و مضر است، فلزات سنگین است. این عناصر در محیط، پایدار بوده و به راحتی وارد چرخه حیات آبزیان می شوند که در انتها نیز امکان انتقال آنها به انسان از طریق مصرف آبزیان وجود دارد.

به همین لحاظ شناخت و منشا ایجاد و ورود آنها به دریا دارای جایگاه ویژه ای در تحقیقات آلودگی ها در محیط های دریایی دارد. مقایسه غلظت اندازه گیری شده این عناصر با استاندارد آمریکا و کانادا نشان می دهد که در تمامی موارد غلظت این عناصر بالاتر از حد استاندارد بوده است.

آلاینده ها باعث ایجاد تغییرات ژنتیکی جهش زا می شوند

مرکز پژوهش های مجلس همچنین گزارش می دهد، آلودگی های محیطی آثار نامطلوبی بر ماهیان از جمله آزادی در محیط های طبیعی یا در استخرهای پرورش دارد. فاضلاب کارخانه ها یا فاضلاب های شهری از یک طرف منجر به کم شدن اکسیژن آب شده و از طرف دیگر در صورت دارا بودن سموم اثر مستقیمی روی ماهیان داشته و باعث می شود اغلب ماهیان در معرض آلودگی قرار گیرند.

در مسمومیت های نسبتا کم، ناهنجاری هایی مانند تغییر شکل باله ها و در مسمومیت های مزمن مستعد ابتلا  به بیماری های مختلف می شوند زیرا از یک سو قدرت دفاعی بدن آنها در اثر تنش یا استرس ناشی از آلاینده ها کم شده و از سوی دیگر این مواد مستقیما به اندام های مختلف به ویژه آبشش، کبد و غدد تناسلی آسیب رسانده و در بلند مدت باز هم باعث نابودی آنها می شوند.

آلاینده ها مانند آفت کش ها در سطح کلان در اثر تجمع، از طریق زنجیره های غذایی در بدن آبزیان (گیاهان، نرم تنان و ماهیان) باعث مسمومیت جانوران خشکی زی و انسان شده و از همه خطرناک تر باعث ایجاد تغییرات ژنتیگی جهش زا می شوند.