نفت (OIL) شاهرگ کليد "توسعه اقتصادي کشور"

به گزارش خبرنگار اقتصادي باشگاه خبرنگاران، صنعت نفت يکي از مقوله هاي اقتصادي کشور است که داشتن اطلاعات در اين زمينه کشور را به سمت توسعه سوق مي دهد.

*** نواژه‌شناسی

ریشهٔ واژهٔ «نفت» از واژهٔ اوستایی «نپتا» گرفته شده‌است. کلدانیان و اعراب آن‌را از زبان مادی گرفته و «نفتا» خوانده‌اند. در برخی منابع قدیمی به صورت «نفط» نیز آمده‌است. در فرانسه نیز «Naphte» گفته می‌شود و پیش از آن تا سال ۱۲۱۳ میلادی «Napte» گفته می‌شد که از واژهٔ لاتین «Naphta» برگرفته شده‌بود. ریشهٔ این کلمه واژه یونانی «Naphtha» به‌معنی روغن شرقی می‌باشد.

کلمهٔ نفت در زبان انگلیسی «پترولیوم» نامیده می‌شود که از دو کلمهٔ «پترا» (معادل یونانی واژهٔ سنگ) و کلمهٔ «اولئوم» (روغن) تشکیل شده‌است.

نفت مایعی است که عمدتاً از دو عنصر آلی هیدروژن و کربن تشکیل شده و دارای مقادیر کم‌تری از عناصر سنگین مانند نیتروژن، اکسیژن و گوگرد می‌باشد و به‌صورت طبیعی در زیر زمین و به‌صورت استثنایی در روی زمین یافت می‌شود.

تاریخچه

اقوام متمدن دوران باستان، به‌ویژه سومری‌ها، آشوری‌ها و بابلی‌ها، در حدود چهارهزار و پانصدسال پیش در سرزمین بین‌النهرین (عراق امروزی) با برخی از مواد نفتی که از دریاچه قیر به‌دست می‌آمد، آشنایی داشتند. آنان از خود قیر به‌عنوان مادهٔ غیرقابل نفوذ برای عایق‌کاری استفاده می‌کردند. رومی‌ها و یونانی‌ها نیز مواد قیری را برای غیرقابل نفوذکردن بدنهٔ کشتی‌ها و همچنین برای روشنایی و گرم‌کردن به کار می‌بردند. در داستان‌ها آمده است که نوح نیز کشتی خود را با قیر پوشاند تا آب به درون آن نفوذ نکند.

با توسعه و پیشرفت تکنولوژی حفاری در اواسط قرن نوزدهم و تکنولوژی تقطیر و پالایش نفت در اواخر قرن نوزدهم و استفاده از آن در موارد غیر سوختی، جهش حیرت‌آوری بوجود آمد. بطوری که امروزه صنایع پتروشیمی نفش اساسی و بنیادی در رفع نیاز عمومی جامعه به عهده دارد.

منشأ

بیش‌تر دانشمندان منشأ تشکیل نفت را گیاهان و موجودات آلی موجود در اقیانوس‌های اولیه می‌دانند.

باقی‌ماندهٔ حیوانات و گیاهانی که میلیون‌ها سال قبل از محیط دریا (آب)، قبل از دایناسورها زندگی می‌کرده‌اند، در طی سال‌ها توسط لپه‌های گل پوشیده شده‌است. برای تبدیل این موجودات به نفت به گرما و فشار مناسب در طول سالیان دراز نیاز می‌باشد که در صورت وجود این شرایط همراه با سنگ مخزن مناسب نفت به‌مقدار زیاد در حوضچهٔ نفتی جمع می‌گردد.

نفت خام حالت روغنی دارد و به‌شکل‌های جامد، مایع و گاز دیده می‌شود. برخی اوقات به‌تمام اشکال نفت هیدروکربن نیز گفته می‌شود. اگر نفت در محلی جمع گردد به‌آن محل «حوضچهٔ نفتی» می‌گویند. از مجموع چندین حوضچهٔ نفتی، یک «میدان نفتی» حاصل می‌شود. به‌سنگ متخلخل دربرگیرندهٔ نفت، «سنگ مخزن» می‌گویند.

اکتشاف

Oljepumpe cuba.jpg

یک منطقه انتخاب‌شده را با مطالعهٔ نمونه‌های سنگی زمین، مورد استخراج قرار می‌دهند. اندازه‌گیری‌ها انجام می‌شود و اگر مکان از لحاظ نفتی مکان موفقیت‌آمیزی باشد، حفاری آغاز می‌شود. بالای چاه ساختاری که «دکل» نامیده می‌شود، برای جادادن وسایل و لوله‌های مورد استفاده در چاه ساخته می‌شود. زمانی که حفاری تمام می‌شود، چاه حفرشده یک جریان ثابتی از نفت را به‌سطح زمین خواهد آورد. به‌سنگ‌هایی که غالباً از سنگ‌های رستی تشکیل‌شده و روی نفت قرار می‌گیرند، «سنگ پوششی» گفته می‌شود.

پالایش

نفت به‌صورت خام نمی‌تواند مورد استفاده قرار گیرد و باید در پالایشگاه نفت مورد تصفیه قرار گیرد.

اندازه‌گیری

نفت را با بشکه می‌سنجند. هر بشکه حاوی ۱۵۹ لیتر نفت می‌باشد.

براساس اين گزارش؛ نفت سنگین به نفتی می‌گویند که درجه ای پی آی آن پایین تر از ۲۰ باشد. بسیاری از میادین نفتی ایران دارای این نوع نفت هستند. هزینه استحصال و پالایش این نفت بیشتر از نفت خام های سبک است.

نفت سبک ، به نفت خام نیجریه، با درجه سنگینی ای‌پی‌آی API بالا گفته می‌شود، که در حوزه دلتای نیجر یافت می‌شود و به لحاظ تولید در مناطق اطراف شهر بانی نیجریه، نام این شهر را بر آن نهاده‌اند.

محتوای بسیار کم گوگرد در نفت خام سبک بانی، آن را به یکی از مطلوب ترین نفت‌های جهان تبدیل کرده‌است.

نفت خام مایع غلیظ و افروختنی به‌رنگ قهوه‌ای سیر یا سبز تیره‌است که در لایه‌های بالایی بخش‌هایی از پوستهٔ کره زمین یافت می‌شود. نفت شامل آمیزه پیچیده‌ای از هیدروکربن‌هایی گوناگون است. بیش‌تر این هیدروکربن‌ها از زنجیرهٔ آلکان هستند؛ ولی ممکن است از دید ظاهر، ترکیب یا خلوص تفاوت‌های زیادی داشته‌باشند.

رده‌های دیگری از نفت خام نیز، در کشور نیجریه وجود دارد، ولی کیفیت بالای نفت سبک، باعث شده که تقاضای خرید این محصول، از سوی پالایشگاه‌های آمریکایی و اروپایی افزایش یابد. از این رو، نفت بانی، به یک منبع عمده تولید درآمد برای کشور نفت خیز نیجریه تبدیل شده‌است.

نفت برنت بزرگترین دسته از دسته‌بندی‌های نفت خام است. این نفت از دریای شمال استخراج می‌شود. از نفت برنت به عنوان مرجع برای قیمت‌گذاری دیگر انواع نفت‌ها استفاده می‌شود. دو سوم نفت دنیا بر اساس نفت برنت قیمت گذاری می‌شود. از این نفت به طور گسترده برای قیمت گذاری قیمت نفت خام در اروپا استفاده می‌شود.

نفت برنت از نوع نفت خام سبک است. نفت برنت سنگین تر از نفت وست تگزاس اینترمیدیت و سبک تر از نفت اپک است. این نفت شامل تقریبا ۰٫۷۳٪ گوگرد است که آنرا در دسته بندی نفت خام شیرین قرار می‌دهد (ولی نه به شیرینی نفت WTI).

نفت خام برنت گزینه‌ای ایده‌آل برای تولید بنزین است. این نفت دارای گرانیته API برابر تقریبا ۳۸ و گرانیته خاص ۰٫۸۳۵ است.

**** قیمت گذاری

مقدار گوگرد نفت برنت بیشتر از WTI و کمتر از اپک است به همین دلیل به طور کلی قیمت این نوع نفت کمتر از نفت WTI و بیشتر از نفت اپک است. هر چند قیمت‌های روزانه ممکن است خلاف این را نشان دهد.

دیگر دسته بندی‌ها یا مرجع‌های نفت خام شامل نفت اپک، نفت دوبی و نفت وست تگزاس اینترمیدیت (WTI) می‌شود.

تعریف واژه هاي مورد استفاده در صنعت نفت*****

"نفت درجا"

Oil Place

نفت درجا نشان دهنده حجم نفت موجود در مخازن است. آمار نفت درجا معمولاً به صورت «نفت در جای اولیه» اعلام می‌شود، یعنی حجم نفتی که در زمان کشف و قبل از بهره برداری از مخازن گزارش شده است. بدیهی است در خلال زمان شناخت دقیق تری از مخازن به دست می‌آید، لذا آمار نفت درجا تغییر می‌کند.

"نفت خام سبک" Light Crude Oil

نفت خام از هیدروکربور‌ها (Hydrocarburs) تشکیل شده است که متشکل از عناصر کربن و هیدروژن است.

هیدروکربورهای کوچک‌تر و سبک‌تر از طریق تقطیر ساده که در پالایشگاه‌ها انجام می‌شود، قابل جداسازی است. به این دسته از نفتهای خام اصطلاحاً نفت خام سبک (Light Crude Oil) می‌گویند که در مقابل نفت خام سنگین (Heavy Crude Oil) قرار می‌گیرد. نفت خام سبک قاعدتاً گران‌تر از نفت خام سنگین است زیرا فرآورده‌های ارزشمندتری را می‌توان از آن به دست آورد.

"نفت خام ترش" Sour Crude Oil

نفت خام (Sour Crude Oil) سولفور بیشتری دارد و API آن کمتر است و سهم فرآورده‌های سنگین‌تر مانند نفت کوره که در فرایند پالایش از آن به دست می‌آید، بیشتر خواهد بود.

"نفت خام شیرین" Sweet Crude Oil

نفت‌های خاصی که بالنسبه میزان سولفور کمتری دارند به «نفت خام شیرین» Sweet Crude Oil معروف‌اند. نفت خام شیرین دارای API بالاتری است و در پالایش آن می‌توان مقادیر بیشتری فرآورده‌های سبک‌تر و با ارزش‌تر چون بنزین و نفت سفید و گازوئیل به دست آورد.

"گاز مایع" LPG- Lipuefied Petroleum Gas

گاز مایع یا به اختصار ((ال - پی - جی)) مخلوطی از هیدروکربن‌های سنگین گازی شکل از سری پارافینی که به طور عمده از بوتان و پروپان تشکیل شده است و به آسانی به حالت گاز تبدیل می‌شود.

گازی که در سیلندر نگهداری شود و در منازل مورد استفاده قرار می‌گیرد‌‌ همان ((گاز مایع)) است.

"شدت انرژی" Energy Intensity

شدت انرژی عبارت است از انرژی مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از کالا‌ها و خدمات. شدت انرژی بر حسب عرضه انرژی اولیه و یا مصرف نهایی انرژی محاسبه می‌شود. این شاخص معمولا «در سطح کلان مورد استفاده قرار گرفته و درجه بهینگی استفاده از انرژی در یک کشور را نشان می‌دهد.

"نفت میعانی" Condensate

ترکیبی از هیدروژن و کربن (هیدروکربن) که در شرایط سنگ مخزن به حالت گاز و در شرایط سطح زمین (دما و فشار متعارفی) به حالت مایع در می‌آید.

کندانسه یا میعانات از پنتان (Pentane)، بوتان (Butane)، پروپان (propane)، و کمی اتان (Ethane) و متان (Methane) تشکیل شده است. کندانسه، هیدروکربوری بی‌بو و بی‌رنگ مانند آب مقطراست که سبک‌ترین و گران‌ترین نفت محسوب می‌شود.

"ذخیره اثبات شده" Proven (proved) Reserve

یعنی حجمی از هیدروکربور‌ها که به کمک دانش فنی موجود و با توجه به وضعیت اقتصادی و قیمت‌ها و هزینه‌های فعلی قابل بازیافت است.

Liquefied natural gas""

LNG به طور عمده از گاز متان تشکیل یافته است. این عمل» مایع سازی «یعنی تبدیل حالت گاز به مایع به خاطر سهولت حمل آن است.

"GTL/ gas to liquid"

به کمک فن آوری GTL و بدون تحمل هزینه‌های سولفور زدائی در پالایشگاه‌ها، می‌توان مستقیما» گاز طبیعی را به فراورده‌های سوختی با سولفور پائین یا اساسآ عاری از سولفور تبدیل نمود.

"متان"

ماده اصلی گاز طبیعی، «متان» است. بسته به اینکه گاز طبیعی از کدام حوزه استخراج شده است درصد متان آن تغییر می‌کند، معمولا «قلمرو این تغییرات از ۷۰ تا ۹۰ درصد می‌باشد. اتان، پروپان و بوتان از دیگر مواد تشکیل دهنده گاز طبیعی می‌باشند.

متان گازی است بی‌رنگ و سبک‌تر از هوا، وزن مخصوص آن نسبت به هوا حدود ۵۶% می‌باشد. متان یکی از مواد اصلی پایه برای تولید محصولات پتروشیمی می‌باشد.

"اتان"ETHANE

اتان یکی از هیدروکربن‌های خانواده آلکان یا پارافین است که در شرایط عادی یک هیدروکربن گازی شکل، بی‌رنگ و بی‌بو است.

"پروپان"

پروپان نوعی هیدروکربن از دسته پارافین که در شرایط عادی (فشار و دمای معمولی) به صورت گاز است ولی به راحتی به مایع تبدیل می‌گردد. پروپان عضوی از گاز سیلندر یا گاز نفتی مایع شده LPG است عضو دیگر گاز سیلندر عبارت است از گاز بوتان. مخلوط مایع شده این گاز و گاز بوتان تحت عنوان گاز مایع در سیلندرهای مخصوص و تحت فشار متوسط، در منازل به منظور سوخت، مورد استفاده واقع می‌شوند. ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که در دمای بالا، مولکول پروپان شکسته شده (cracking) تبدیل به اتیلن و متان می‌شود و این واکنش، یکی از مهم‌ترین منابع تهیه اتیلن محسوب می‌گردد.

در صنایع نفت، از پروپان در زمینه‌های متعددی، منجمله پالایش مواد نرم کننده و روان کننده و سایر فرآورده‌ها استفاده می‌شود.

"گاز ترش" Sour Gas

گاز ترش، گاز طبیعی حاوی سولفید هیدروژن، که گازی است بسیار سمی و بدبو و با ایجاد اسید سولفوریک، در لوله‌های فلزی ایجاد خوردگی می‌کند. از طریق فرآیند تجزینه، سولفید هیدروژن از گاز طبیعی جدا می‌شود.

"گاز غنی" Enriched Gas

گاز خروجی از میادین نفتی و یا کلاهکهای گازی و یا میادین مستقل گازی را اصطلاحا» «گاز غنی» می‌گویند. گاز غنی بعد از پالایش به «گاز سبک» تبدیل می‌شود.

"گازهای سبک" Light Gas

این گاز‌ها شامل هیدروژن و هیدروکربن‌های سبک است و به عنوان سوخت صنعتی و یا ماده اولیه پتروشیمی به کار می‌رود.

"گاز همراه" Associated

آنچه از میادین هیدروکربور استخراج می‌شود. معمولاً ترکیبی از نفت و گاز می‌باشد، مسأله مهم، درجه ترکیب گاز و نفت است. اگر میزان نفت به مراتب بیش از گاز باشد، اصطلاح ((گاز همراه)) را به کار می‌بریم، یعنی گازی که همراه تولید نفت به دست آمده است. اگر میزان گاز بیش از نفت تولیدی باشد، تولید اصلی در واقع گاز است ولی در عمل مقداری نفت به همراه گاز به دست آمده است که اصطلاحاً به آن ((کندانسه)) می‌گویند. کندانسه نفت خام بسیار سبک و با ارزشی است و اساساً نفت کوره ندارد. گاز همراه را اصطلاحاً ((گاز حل شده))، ((گاز همراه نفت))، ((گاز درون نفتی)) می‌گویند.

CNG/ Compressed Natural Gas

گاز طبیعی استخراج شده را اصطلاحاً گاز طبیعی مرطوب (Wet Natural Gas) می‌گویند که بعد از نم زدایی گاز طبیعی خشک (Dry Natural Gas) نتیجه می‌دهد.

گاز طبیعی قابلیت تبدیل به گاز طبیعی فشرده (CNG) را دارد و می‌توان آن را به عنوان سوخت اتومبیل مورد استفاده قرار داد.

"نفت سفید"

نفت سفید برشی از نفت خام و متشکل از سه نوع هیدروکربور پارافینی، نفتینی و آروماتیک می‌باشد. این فرآورده به عنوان سوخت گرمایشی و سوخت مراکز حرارتی به کار می‌رود و یکی از موارد اصلی تشکیل دهنده سوخت جت است.

نفت کوره (مازوت): نفت کوره از بازمانده تقطیر نفت خام در برجهای تقطیر پالایشگاه به دست می‌آید. این فرآورده به سبب دارا بودن هیدروکربورهای سنگین، به آسانی نمی‌سوزد و یکی از سوختهای عمده کشتی‌ها و واحدهای بزرگ صنعتی از جمله نیروگاههای برق به شمار می‌رود.

"نفت گاز"

نفت گاز فرآورده‌ای است که بعد از برش نفت سفید به دست می‌آید و به عنوان سوخت ماشین آلات کشاورزی، صنعتی و سوخت تعدادی وسایل نقلیه عمومی و تأسیسات حرارتی به کار می‌رود

بنزین موتور: بنزین موتور آمیزه‌ای است از هیدروکربور‌ها به طور عمده حلقوی وایزومر با نسبت های متفاوت که برای افزایش درجه آرام سوزی آن، برخی از ترکیبات آلی به آن اضافه می‌شود.