به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، دوران امامت امام حسن عسگري(ع) در حالي آغاز شد که دستگاه خلافت عباسي، به دليل هراس از گسترش انديشه پيروان اهل بيت(ع)، ايشان و پدر بزرگوارشان امام هادي(ع)، را در حصري شديد قرار داده بود. با اين حال، امام حسن عسگري(ع)، توانستند با در پيش گرفتن راهبردي مؤثر و کارا، نهضت علمي و عقيدتي امامان(ع) را بارورتر کنند.

بررسي راهبردهاي علمي و اعتقادي امام حسن عسگري(ع) براي گسترش انديشه ناب اسلامي و تقابل ايشان با جريان هاي انحرافي، موضوع گفت وگوي خراسان، با حجت الاسلام والمسلمين محمدهادي يوسفي غروي، پژوهشگر برجسته تاريخ اسلام و عضو شوراي کتاب مجمع جهاني اهل بيت(ع) است که در پي مي آيد.

شرايط سياسي و اجتماعي دوران امامت امام حسن  عسگري(ع) چگونه بود؟ اين شرايط چه تأثيري بر گسترش معارف اهل بيت(ع) داشت؟

امامت امام حسن عسگري(ع) همزمان با خلافت سه خليفه خونريز عباسي، يعني معتز، مهتدي و معتمد، بود. ايشان تحت نظر بودند و کليه رفت و آمدهايشان کنترل مي شد. خلفاي عباسي که از نفوذ امام(ع) و قدرت پيروان ايشان بيمناک بودند، علاوه بر آن که امام(ع) را در سامرا و در يک پادگان نظامي تحت نظر داشتند، سه يا چهار بار ايشان را دستگير کردند و به زندان انداختند. در اين حال شيعيان نيز از آزار و اذيت خلفاي عباسي در امان نبودند. وسعت پراکندگي پيروان مکتب اهل بيت(ع) و نياز اين افراد به راهنمايي و هدايت، مسئله اي بود که حساسيت خاصي را در آن شرايط به وجود آورده بود و حقيقتاً يک راهبرد کارا و مؤثر را براي اداره بهينه اوضاع مي طلبيد. از طرف ديگر بنا بر اين بود که امام حسن عسگري(ع) در انظار عموم حضور چنداني نداشته باشند و به عبارت بهتر شرايط را براي آغاز عصر غيبت امام زمان(عج) آماده کنند. دستگاه خلافت عباسي نيز با آگاهي و اطلاع از مسئله تولد منجي موعود(عج)، سخت گيري و مراقبت از بيت امام(ع) را به شدت افزايش داده بود.

با وجود همه اين مسائل، امام حسن عسگري(ع) موفق شدند فعاليت گسترده و مؤثري براي هدايت پيروان مکتب اهل بيت(ع) را سازماندهي کنند. علاوه بر شبکه وکالت، که از دوران امامان پيشين طراحي و در دوره ايشان به اوج کارايي خود رسيده بود، بسياري از شيعيان اين موقعيت را پيدا کردند که مسائل و مشکلات خود را از طريق نامه و يا به صورت شفاهي با ايشان مطرح و جواب دريافت کنند. علاوه بر اين، همان طور که اشاره کردم، نظام وکالت با استفاده از افراد مورد وثوق امام(ع) امور مربوط به پيروان مکتب اهل بيت(ع) را به نحوي مطلوب سازماندهي مي کرد. عثمان بن سعيد عمري، اولين نايب امام زمان(عج) در دوران غيبت صغري، يکي از افراد مورد وثوق و از نمايندگان امام حسن عسگري(ع) بود.

آيا با وجود شرايطي که به آن اشاره کرديد، امام حسن عسگري(ع)، مانند پدران بزرگوارشان(ع)، موفق به تربيت شاگردان مبرز و دانشمند شدند؟

با وجود محدوديت شديد امام حسن عسگري(ع)، آن حضرت موفق به تربيت شاگردان مشهور و دانشمندي شدند. از ميان پرورش يافتگان مکتب امام حسن عسگري(ع) مي توان به محمدبن خالد برقي اشاره کرد که اهل برقرود قم بوده است. بنابر روايات، امام حسن عسگري(ع) تفسيري را بر او ديکته کرده اند. از ديگر شاگردان امام(ع) مي توان به احمدبن اسحاق اشعري، اشاره کرد که او نيز از اهالي قم بوده است. وي از بزرگان و دانشمندان بنام عصر خود بوده و به گفته نويسنده کتاب «اتقان المقال في احوال الرجال» از جمله افرادي است که در دوره غيبت صغري، افتخار ديدار با امام زمان(عج) را پيدا کرده است. اسماعيل بن علي نوبختي نيز از شاگردان مشهور امام حسن عسگري(ع) است که آثار و تأليفات فراواني از او به جا مانده و نقل شده است. ابن نديم در کتاب خود، «الفهرست»، به تعدادي از آثار او اشاره مي کند. اين شاگردان، رواج دهنده علوم و دانش اهل بيت(ع) در ميان مسلمانان بودند و نقش مهمي در گسترش نهضت فکري امام حسن عسگري(ع) ايفا کردند.

يکي از جريان هاي انحرافي دوران امامت امام حسن عسگري(ع) جريان غلات است. غاليان چه کساني بودند و برخورد امام(ع) با آن ها چگونه بود؟

در دوران امام حسن عسگري(ع)، غلات خطري جدي براي انديشه هاي اعتقادي مسلمانان و به ويژه شيعيان، محسوب مي شدند. اين افراد مدعي بودند که – نعوذ با....- خداوند در روح امام(ع) حلول کرده است. آن ها امام حسن عسگري(ع) را خدا مي دانستند؛ اما اين نگاه به شدت منحرفانه، در حقيقت زمينه اي براي آن  بود که غاليان خود را حامل اسرار الهي و پيامبر معرفي و با توسل به اين اعتقاد نامشروع و کفرآميز ادعاي نبوت کنند. جالب اين جاست که فصل مشترک تمامي غلات اين بود که خود را از قيد و بند تکاليف ديني، مانند نماز و روزه، آزاد مي دانستند و اصولا هيچ پايبندي و التزام به انجام تکاليف شرعي نداشتند. رفتار امام حسن عسگري(ع) با اين گروه، تبري و بيزاري جستن از آن ها و حتي برخورد شديد با برخي از افراد خطرناک و غيرقابل اصلاح اين غاليان بود.

آيا امام حسن عسگري(ع) مانند برخي امامان قبلي(ع) فرصت يافتند تا به مناظره علمي براي اثبات حقانيت اسلام و مکتب اهل بيت(ع) بپردازند؟

در کتاب «تحف العقول»، يک باب از سخنان امام عسگري(ع) وجود دارد که گوياي اين مطلب است که امام(ع) در برخي اوقات فرصت مناظره نيز داشته اند. مرحوم طبرسي نيز در «احتجاج» داستان مناظره ايشان با برخي از مسيحيان عراق را در ايام خشکسالي اين منطقه آورده است. امام حسن عسگري(ع) با برخي از فيلسوفان دهري مذهب، که نسبت به دين اشکال وارد مي کردند، مناظرات مؤثر و پيروزمندانه اي داشته اند. ابن شهرآشوب در کتاب «مناقب آل ابي طالب» به مناظره امام(ع) با يعقوب بن اسحاق کندي، که ظاهراً از فيلسوفان مشهور آن عصر بوده است، اشاره مي کند. تأثير سخن امام حسن عسگري(ع) چنان بود که يعقوب بن اسحاق تمامي يادداشت هاي پيشين خود را سوزاند و از آن ها تبري جست. اين اسناد نشان مي دهد که ايشان توانسته اند از فرصت هايي که براي مناظره پيش آمده است، نهايت استفاده را براي دفاع از اسلام و حقايق ناب آن، ببرند.