هرچند همواره در دوره طاغوت، مسئولان رژیم می‌خواستند جایگاه مسجد را به یک موقعیت انفعالی به لحاظ سیاسی و یک عبادتگاه محض به‌دور از هرگونه کنشگری اجتماعی فروبکاهند، اما ماهیت سیاسی احکام دین اسلام و نیز نقش روشنگر علمای دینی در هدایت مردم به سوی اعتراضات و انقلاب‌های گسترده، نقش سیاسی مساجد در ایران معاصر را چنان پررنگ کرده که عملا نمی‌توان از نقاط عطف سیاسی تاریخ کشورمان سخن گفت، اما یادی از مساجد در کانون این تحولات نکرد.

مسجد هدایت، هدایتگر نسل انقلاب

مسجد هدایت در تاریخ مبارزاتی خود، سال‌هایی را به خاطر می‌آورد که ملت ایران در جهت احقاق حق‌شان در ملی‌کردن صنعت نفت به‌پا خاسته بود. اهمیت این مسجد به دلیل امام جماعت نام آشنای آن، یعنی مرحوم آیت‌الله طالقانی بود که به جایگاهی شایسته رسید. با تلاش‌های مرحوم طالقانی در مسجد هدایت فضایی ایجاد شده بود که افراد با مراجعه به آن با ایجاد ارتباطات اجتماعی، بستر خوبی برای فعالیت‌های انقلابی و اجتماعی به‌دست می‌آوردند. شهید نواب صفوی از چهره‌هایی است که مسجد هدایت را برای فعالیت‌های خود برگزید و همین ویژگی‌ها بود که باعث شد در دهه30، رژیم پهلوی مبادرت به تعطیلی این مسجد کند.در ادامه نهضت امام‌خمینی(ره) مسجد هدایت همچنان نقش محوری خود را در روند حوادث حفظ کرد. در دهه۵۰ با وجود تبعید و زندانی شدن آیت‌الله طالقانی‌، سنگر مسجد هدایت همچنان مبارزه‌‌ خود را تا پیروزی‌ انقلاب‌ ادامه‌ داد و نسلی از مبارزان مسجدی را تربیت کرد.

مسجد جلیلی؛ سنگری در برابر طاغوت

مسجد جلیلی یکی از مساجدی است که نقش مهمی در تاریخ انقلاب دارد. آیت‌الله مهدوی‌کنی نامی است که در بررسی نقش مسجد جلیلی در کوران حوادث انقلاب، بارها به آن برمی خوریم. امام جماعت این مسجد قبل از انقلاب با دعوت از وعاظ و چهره‌های انقلابی، مسجد جلیلی را به سنگری مستحکم در برابر رژیم طاغوت تبدیل کرده بود.

استاد شهید مطهری از جمله سخنرانان این مسجد بود که مباحثی چون راه‌ گریز از ایمان، چپگرایی و مادی‌گرایی را مطرح می‌کرد که سبب جذب خیل عظیمی از مردم می‌شد و گزارشی از ساواک از حضور ۶۰۰ تن در سخنرانی‌های وی خبر می‌داد. شهید باهنر نیز از دیگر شخصیت‌هایی بود که با حضور در مسجد جلیلی با تبیین سرچشمه‌های خرافه‌پرستی، مردم را از این آفت که از اصل دین به دور است برحذر می‌داشت.

پس از تعطیلی مسجد هدایت و حسینیه ارشاد، این مسجد جلیلی بود که کانون تجمع مخالفان و به تعبیر ساواک پایگاه عناصر متعصب مذهبی وابسته به گروه‌ها و دسته‌جات برانداز مطرح شد و سخنرانان مذهبی بنا به دعوت آیت‌الله مهدوی‌کنی در آن حضور یافته و از شیوه آیت‌الله طالقانی پیروی می‌کردند. آیت‌الله مهدوی‌کنی خود نیز از سخنرانان اصلی مسجد به شمار می‌رفت. وی پس از برپایی نماز پیرامون مسائل مختلف از جمله مساله حکومت اسلامی به سخنرانی می‌پرداخت که بشدت مورد استقبال نمازگزاران قرار می‌گرفت.

مسجد قبا؛ برنامه‌ریزی برای اولین راهپیمایی میلیونی

برنامه‌ریزی‌های منسجمی که شهید مفتح در مسجد قبا ترتیب داده بود، باعث شد این مکان به عنوان مهم‌ترین مرکز حضور توده‌های انقلابی مبدل شود. چنانچه همین برنامه‌ریزی‌ها، زمینه‌های اولین راهپیمایی گسترده و علنی مردم علیه رژیم شاه در عید‌فطر سال ۵۷ را محقق ساخت.

آیت‌الله محمد مفتح که از یاران و شاگردان حضرت امام‌خمینی(ره) بود، در مناسبت‌های دینی هزاران نفر از مردم تهران را در صحن و سرای این مسجد گردهم می‌آورد و ضمن انجام فریضه‌های دینی، پیام امام(ره) و انقلاب را میان حضار منتشر می‌‌کرد. وی با آن‌که در مقاطعی خود ممنوع‌المنبر بود، بحث پیرامون مسائل مهم نهضت چون حکومت اسلامی را شخصا به عهده می‌گرفت. رمضان‌المبارک سال ۱۳۵۷ که در مرداد و شهریور واقع شده بود، برای مردم ایران براستی مبارک و سرنوشت‌ساز شد؛ چرا که دکتر مفتح توانست با برنامه‌ریزی و اتخاذ روش‌های حساب‌شده، مردم را برای یک حضور گسترده میلیونی در خیابان‌های تهران آماده کند و به این ترتیب اولین راهپیمایی گسترده و علنی مردم علیه رژیم شاه در عید‌فطر همین سال انجام شد.

ترس ساواک از مسجد الجواد(ع)

مسجد الجواد به عنوان اولین مسجد مدرن ایران در یکی از شلوغ‌ترین میادین پایتخت قرار دارد که خصوصیاتی از این دست باعث شده از ابتدای تاسیس خود به سال ۱۳۴۲ تاکنون، اهمیت خاص خود را داشته باشد. وجود چهره سرشناسی چون آیت‌الله مطهری باعث شد نام مسجد الجواد برای ایادی رژیم پهلوی، مساوی با احساس خطری باشد که چندی بعد همه دودمان این رژیم را به تباهی کشاند.

آیت‌الله مطهری بین سال‌های ۴۹ تا ۵۱، یعنی تا زمان دستگیری، امام جماعت مسجد الجواد بود که علاوه بر سخنرانی‌های افشاگرانه خود با دعوت از چهره‌های سرشناسی چون آیت‌الله امامی کاشانی، استاد محمدتقی فلسفی، آیت‌الله حسین نوری و آیت‌الله فضل‌الله محلاتی به برنامه‌های سخنرانی‌های این مسجد رونق بسیاری داده بود.

فعالیت‌ انجمن‌ها در مسجد الجواد نیز از دیگر مواردی است که در کارنامه انقلابی این مسجد به چشم می‌خورد. این انجمن‌ها که غالبا از طریق تشکل‌های دانشجویی ایجاد می‌شد، با توجه به وجه علمی شخصیتی چون شهید مطهری، جذب محیط مسجد الجواد شده و در آنجا فعالیت می‌کردند.

هرچند مجموع اقداماتی که در مسجد الجواد شکل می‌گرفت باعث شد بالاخره این مسجد در تاریخ چهاردهم آبان ۱۳۵۱ تعطیل شود، اما حرکتی که استاد مطهری و اندیشمندانی چون مرحوم فلسفی و فضل‌الله محلاتی در الجواد پایه گذاشته بودند، الگویی در سال‌های بعد شد.

مسجد لرزاده؛ پیشگام در اعتراضات انقلابی

اگر سال ۱۳۴۲ آغاز مخالفت علنی امام(ره) علیه رژیم طاغوت محسوب می‌شود، این سال در تقویم مبارزاتی مسجد لرزاده، دور جدیدی از فعالیت‌های ضدرژیم آن را در برمی‌گیرد؛ چرا که این مسجد از بدو تاسیس خود در اوایل دهه۲۰، به رهبری امام جماعت مبارزش یعنی حاج شیخ علی‌اکبر برهان، از همان ابتدا علم مخالفت با رژیم پهلوی را برافراشته بود. وی که دافعه عجیبی نسبت به فرهنگ غرب و حکومت پهلوی داشت، به تناوب روی منبر نظرات انتقادی خود را بیان می‌کرد و به این ترتیب این مسجد به محلی برای تجمیع گروه‌های مذهبی تبدیل شد که یکی از آنها را گروه فداییان اسلام تشکیل می‌داد.

با چنین سابقه‌ای، زمانی که امام(ره) نهضت اسلامی خود را در سال ۱۳۴۲ علنی ساخت، شخصیت‌هایی چون مرحوم فلسفی، مشعل مبارزه در مسجد لرزاده را که بعد از کودتای سال ۱۳۳۲ به مدت ۱۰سال به خاموشی رفته بود دوباره روشن کردند و با استفاده از موقعیت محوری این مسجد میان مردم جنوب تهران، در ایام مذهبی منبرهای پرشکوه خود را برپا می‌کردند.

براساس مستندات مرکز رسیدگی به امور مساجد، در دهه۵۰ با حضور چهره‌هایی چون حجت‌الاسلام عمید زنجانی همچنان مسجد لرزاده محوریت انقلابی خود را حفظ کرد و چنان ایادی رژیم طاغوت را به ستوه می‌آورد که بالاخره در سال ۱۳۵۷ با یورش به این مسجد، فاجعه معروف یازدهم رمضان مسجد لرزاده را رقم می‌زنند.

به این ترتیب نباید از نظر دور داشت که تلاش برای کلیسایی‌کردن مساجد در ایران و سکولاریزه‌کردن کنش‌های دینی در کشورمان با هوشمندی روحانیان مبارز که مدیریت مساجد بزرگ پایتخت را عهده‌دار بودند شکست خورد و اکنون تقریبا همه مورخان، نقش شبکه مساجد را در پیروزی انقلاب اسلامی غیرقابل انکار می‌دانند؛ نقشی که امروزه نیز مساجد با برگزاری برنامه‌های مختلف و با مشارکت نمازگزاران همچنان عهده‌دار بوده و مانع دور شدن جامعه اسلامی از آرمان‌های سیاسی حول محور تحقق حکومت اسلامی می‌شوند.