به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، منطقه قبا در فاصله شش كيلومترى جنوب مسجدالنبى(صلى الله عليه وآله) واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعى و پر آب اطراف مدينه به شمار مى آيد. به همين دليل نخلستان هاى زيادى در قبا وجود داشته و دارد. مردم اين منطقه، كه به نام طايفه بنو عمرو بن عوف شناخته مى شدند، به دليل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدينه و در واقع سر راه مكه به مدينه، نخستين استقبال كنندگان از مهاجرين و نيز شخص رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در وقت هجرت بودند.

پيش از آمدن رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، شمارى از مهاجران كه از مكه به مدينه آمدند، به طور موقت در قبا سكونت گزيدند. پس از آن كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به قبا آمدند، چند روزى در آنجا توقف كرده و آنگاه كه خانواده آن حضرت همراه على بن ابى طالب(عليه السلام) به ايشان پيوستند، راهىِ محلّ اصلى يثرب; يعنى جايى كه امروزه مسجدالنبى(صلى الله عليه وآله) قرار دارد،شدند.

در چند روزى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در قبا بود، مسجدى در اين ناحيه بنا كرد كه طى آن، تنها ديوارى از سنگ هاى حرّه بر گرد آن كشيده شد. البته تا زمان توسعه وليدبن عبدالملك مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه هاى خرما بود.

بنا به روايات فراوان، مسجد قبا مصداق آيه "  ... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ... " مى باشد. اين آيه اشاره به اين نكته دارد كه اين مسجد از روز نخست بر پايه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در اين مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول اين آيه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد ياد شده را به نام «مسجد التقوى» مى شناختند. اين آيه در برابر مسجد ضرار نازل شد كه برخلاف مسجد قبا كه بر پايه «تقوا» ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پايه «نفاق و اختلاف» بنا گرديد. تعبير «مِنْ اَوَّلِ يَوْم» به معناى همان روز تأسيس مسجد است كه با نيت خالص بنا نهاده شد.

همچنين نقل شده است كه آيه " ... فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ " در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است. اين آيه در كنار آياتى كه اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد، در سوره توبه آمده و مربوط به سال نُهم هجرى، اندكى پيش از جنگ تبوك است.

ياقوت حِمَوى در اوايل قرن هفتم هجرى نوشته است كه مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ويرانه آن باقى است. زائرانى كه براى زيارت مسجد قبا به اين ناحيه مى آيند، به مسجد ضرار هم سرى زده و با زدن لگدى به آن، از آنجا مى گذرند.

به هر روى، مسجد قبا نخستين مسجدى است كه رسول الله(صلى الله عليه وآله) آن را بنا كرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود:

«مَنْ تَطَهَّرَ في بَيْتِهِ ثُمَّ أتى مَسْجِدَ قُباء فَصلّى فِيهِ رَكْعَتَيْن كانَ كأجْرِ عُمْرة».(4)

«كسى كه در خانه اش وضو بگيرد، آنگاه به مسجد قبا درآيد و دو ركعت نماز بگزارد، ثواب يك عمره را برده است.»

در حديث ديگرى هم آمده است:

«كانَ النَّبِىُّ(صلى الله عليه وآله) يَأتِي مَسْجِدَ قُباء راكباً وَ ماشِياً فَيُصَلّي فِيهِ رَكْعَتَيْن».(5)

«رسول خدا، گاه پياده وگاه سواره به مسجد قبا مى آمد ودوركعت نمازدر آن مى خواند.»

 ورود رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم يا چهاردهم ربيع الأول نوشته اند. آن حضرت در اين چند روز ميهمان كلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعدبن خَيْثمه با مردم نماز مى خواند. سعد در جنگ بدر و پدرش در جنگ اُحد به شهادت رسيدند. خانه سعد بن خَيْثمه و كلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربى ـ بوده و هر دوى آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پيش از توسعه سال 1406 قمرى، خانه سعدبن خَيْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طى چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نيز وارد شده و در آن نماز مى خواندند. در حال حاضر، محل اين دو مسجد، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است.

رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بعدها نيز كه در مركز مدينه ساكن شد، هر هفته، گاه روزهاى شنبه و گاه دوشنبه به قبا مى آمد و در اين مسجد نماز مى گزارد. ابن شَبّه نوشته است: «إنَّ النَّبي (صلى الله عليه وآله) كانَ يَأتِى قُباء يَوْمَ الإثْنَين».

گفتنى است برخى ازساكنان قبا، از چهره هاى بسيار خوب اصحاب آن حضرت بودند.

عمربن عبدالعزيز در آخرين دهه قرن اول هجرى، به دستور وليد بناى اوليه مسجد قبا را خراب كرد و از نو بنايى استوار برپا ساخت و براى آن رواق هايى نيز افزود.

مسجد قبا بعدها به دست جمال الدين ابومنصور اصفهانى، يكى از وزراى حكّام موصل، در سال 555 قمرى بازسازى شد. آثار اين وزير در تمامى مكه و مدينه ديده مى شود.

مسجد قبا هميشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعميرات اساسى در آن انجام شده است. در سال 1388 قمرى ملك فيصل رواق هاى آن را در جهت شرقى مسجد توسعه داد.

بناى جديد آن، كه در 26 صفر سال 1406 قمرى به پايان رسيد، در شكل معمارى جديدخود، يكى از مهم ترين و زيباترين مساجدى است كه در مدينه منوره قرار دارد. در بناى فعلى چهار مناره براى اين مسجد در نظر گرفته شده كه هر كدام 47 متر طول دارد. مساحت تقريبى آن و بناهاى جانبى مربوط به آن، در محدوده اى به مساحت 13500 متر مربع مى باشد كه بر اساس محاسبات معماران آن، جاى بيست هزار نمازگزار را دارد.

بايد اين نكته را نيز افزود كه دست كم نيمى از ساكنان اصلى منطقه قبا از شيعيان بوده اند كه هنوز نيز مراكز متعدد كوچكى براى اقامه نماز دارند. طبيعى است در سال هاى اخير، مهاجران فراوانى به اين منطقه آمده و تركيب جمعيتى آن را دگرگون كرده اند.