فرآيند تهيه ترخينه به اين ترتيب است كه ابتدا مقدار لازم از گندم محصول امسال را شستشو مي دهند و بعد از خشك شدن آنها، گندم را با استفاده از ديگ هاي بزرگ و آتش هيزم در رديف هاي چندتايي مي پزند.
سپس اين گندم هاي پخته شده كه در اصطلاح كردي به دانه كولانه مشهور است را بر روي حصيرهايي بر پشت بام ها در معرض آفتاب قرار مي دهند تا كاملا خشك و ترد شوند.
مرحله بعدي آسياب كردن گندم به صورت خرد شده يا بروش است.
وقتي گندم ها خرد شدند، دبه هاي بزرگي آماده مي شود تا با استفاده از دوغ موسير شده امسال و با اضافه كردن برخي ادويه مانند شلم، نمك، گل پونه و.. در يك تشت به تناوب گندم سوده شده را با دوغ و ساير متعلقات مخلوط كرده و در دبه ها مي ريزند.
ذكر اين نكته لازم است كه در سال هاي نه چندان دور، در اغلب مناطق روستايي بخصوص در اورامانات، مخلوط دوغ، گندم و ساير مواد اضافه شده را به جاي دبه در چاله هايي كه لايه بيروني آنها با آرد پوشش داده مي شد و تخه سنگي نيز در كف آنها قرار مي گرفت، مي ريختند و هنوز هم در برخي روستاهاي استان چنين رويه اي وجود دارد ولي به دليل آگاهي مردم از خطراتي كه اين روش ممكن است متوجه سلامت آنها كند، اكنون بيشتر از دبه استفاده مي شود.
معمولا ترخينه بايد هفت روز در چاله يا دبه ها باقي بماند تا به اصطلاح ترش و رسيده شود در همين مدت خوردن ترخينه خام، بسيار لذت بخش است و يكي از سوغاتي هاي روستائيان براي بستگان شهري شان اين ماده خوراكي است.
بعد از اينكه هفت روز سپري شد و ترخينه كاملا رسيد، نوبت به خشكاندن ترخينه بر روي پشت بام خانه هاي معمولا خشتي و گلي مي رسد براي اين كار ابتدا مردان روستا به چمنزارها و حواشي رودخانه ها مي روند و مقدار زيادي گل پونه و نوعي ني كه در زبان كردي به زل مشهور است را مي آورند تا بستري براي در معرض آفتاب قرار گرفتن و گستراندن ترخينه به منظور خشك و ترد شدن آن باشد.
ديدن دختران و پسراني كه با تشت هاي حاوي ترخينه تر و ترش و البته جا افتاده بر سر از نردبان چوبي خانه هاي خشتي و گلي بالا مي روند و آنجا خيل زنان همسايه منتظرند تا ترخينه را در مقياس هاي كوچك بر روي پونه و زل ها قرار دهند، صفايي دارد.
اينك سه روز بايد سپري شود تا ترخينه كاملا خشك و ترد شود و سپس نوبت بسته بندي آن مي رسد كه معمولا در خانه هاي روستايي استان، كندوهايي حلبي براي اين كار در نظر گرفته مي شود كه درب گشادي در بالا دارند و درب كوچكي در پايين، از درب بالا ترخينه هاي خشك را به درون كند و مي ريزند و در زمستان هم براي استفاده، از درب كوچك برداشت مي كنند.
عمده غذاهايي كه روستائيان با ترخينه خشك درست مي كنند، معمولا تراو و گونينهاست كه اولي معمولا در ساعات صبحانه و همراه با فلفل و زردچوبه درست مي شود و براي درمان سرماخوردگي بسيار مفيد است و دومي هم با استفاده از روغن حيواني تهيه مي شود كه خوردن هر كدام از اين غذاها لذتي دارد هرچند خوردن ترخينه خشك به تنهايي نيز يك سنت در ميان مردم روستاست.
معمولا در زمستان و در شب نشيني ها (البته در سالهاي نسبتا دور) ترخينه را در كاسه هايي با آب خيس مي كنند و همراه با قاشق و نمكدان به مهمان تعارف مي شود. /ب