به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران،  مقصد، خراسان است که همواره پذيراي مسافران بسيار است. اما اين بار به منتهي‌اليه شمالي اين ديار، کلات نادري. نادرشاه جواهرات مملکتي را در کلات حفظ کرد. کلات در لغت يعني آبادي، قلعه يا زيستگاهي بر فراز کوه.

چندين کلات در ايران و حتي در کشوري مانند پاکستان وجود دارد و کلات نادري يکي از معروف‌ترين‌ها است. کلات مرز ايران و توران. برخي عقيده دارند جنگ رستم و افراسياب در محل قلعه سفيد که نام قديم روستاي خشت بوده، روي داده است.


کلات، با فاصله‌اي حدود 145 کيلومتر در شمال شرقي مشهد، بر دامنه کوه هزارمسجد تکيه داده و از سوي ديگر با کشور ترکمنستان همسايه است. کلات، جايي است که تيمور لنگ پس از 14 بار حمله براي تصرف آن ناکام ماند و بازگشت.

نادرشاه افشار جايي بهتر از کلات براي نگهداري غنايمي که از هندوستان آورده بود، نيافت و البته کلات محل تبعيد بسياري در دوره معاصر بوده است. تعداد زيادي از مشروطه‌خواهان در دوره قاجار در کلات به‌سر بردند تا از مرکز به اندازه کافي دوره باشند.

علاوه بر اين موارد تاريخي، طبيعت کلات خود حکايت‌ها دارد، کوه‌هاي مه‌گرفته، دره‌هاي پرآب و بوي شاليزار هر گردشگري را سرمست مي‌کند. اين تنوع طبيعي در مردمان کلات هم خود را نشان مي‌دهد که در گروه‌هاي قومي مختلف در کنار هم زندگي مي‌کنند. کلاتي‌ها ترکيبي از کرد، ترک و فارس هستند که تركيبشان در سپاه نادر نيز ديده مي‌شود.

به دليل موقعيت کوهستاني كلات، فقط از طريق برخي مدخل‌ها که کلاتي‌ها به آن «دربند» مي‌گويند، مي‌توان به آن وارد شد. در ميان دربندها، گذر فعلي، دربند ارغونشاه خواهد بود که رو به جنوب است. دربندهاي ديگر شامل چوب‌بست، کشتني و دهچه رو به ترکمنستان باز مي‌شود.

کلات آنقدر بزرگ نيست که آدرس‌دهي دقيق براي آثار تاريخي لازم باشد. اگر به جاي عبور از تونل جديد از راه قديم يا دربند وارد شويد، برخي آثار از همان بدو ورود قابل مشاهده‌اند.

«کتيبه نادري» در مدخل بند ارغونشاه واقع شده و به دستور نادرشاه در دل کوه کنده شده است که گويا با مرگ وي نيمه کاره مي‌ماند. کتيبه با شعري به زبان ترکي از «گلبن افشار» آغاز مي شود و با توصيف صفات نادر ادامه مي‌يابد. به دليل آن که اين کتيبه حدود 15 متر از زمين ارتفاع دارد، خواندن آن به آساني ممکن نيست.


«برج و باروي نادر» كه بر بلنداي کوه به چشم مي خورد، از گل و سنگ و آجر ساخته شده است و از بستر رودخانه چيزي حدود 40 متر ارتفاع دارد. در گذشته نگهبانان شهر ورود و خروج را از اين محل کنترل مي‌کردند.

قديمي‌ترين اثر تاريخي کلات يا مسجد «کبود گنبد» متعلق به دوره سلجوقي است و نشان مي‌دهد که آباداني کلات به پيش از زمان نادر بازمي‌گردد. مسجد در زمان نادر و سپس در دوره قاجار مرمت شده است. اينک مزار مرمت‌گر زمان فتحعلي‌شاه قاجار و شهداي کلات زير گنبد ديده مي‌شود. در کنار مسجد، حمام نادري قرار دارد که متعلق به دوره نادري است و امروزه به مرکز صنايع دستي تبديل شده است.

«کاخ خورشيد» مهم‌ترين اثر تاريخي و نماد کلات است. درست است که در زمان نادرشاه افشار بنا شده اما شواهد حاکي است بر بنايي قديمي‌تر متعلق به دوره ايلخاني ساخته شده است. ساختمان سه طبقه در ميان باغي قرار دارد که در زمان خود بسيار زيبا بوده است.


برخي مي‌گويند زيرزمين کاخ نادري، محل نگهداري غنائم بوده و برخي ديگر معتقدند زندان بوده است. در طبقه همکف تالاري ديده مي‌شود که داراي نقاشي‌هايي با طلاکاري و همچنين کتيبه‌اي نواري از آيات قران است. تاريخ کتبيه، سال مرگ نادر را نشان مي‌دهد.

طبقه سوم از دو بخش داخلي و خارجي تشکيل شده است که قسمت مشهور بنا، همان بخش خارجي يا استوانه 66 ستوني است.
از نکات جالب کاخ نادري، تزييناتي است به شکل ميوه‌هاي مناطق گرمسير مانند آناناس، موز و انبه که همگي کار هنرمنداني هستند که نادر از هند آورده بود.

علاوه بر بنا، موزه مردم‌شناسي را که در طبقه زيرين واقع شده نبايد از دست داد. موزه شامل 8 غرفه است که زندگي عشايري، صنايع دستي، مشاغل و حرفه‌هاي سنتي، آداب و رسوم، گياهان دارويي و کشاورزي را به نمايش گذاشته است.

حدود 5 کيلومتر آن طرف‌تر از کلات، سد و بند نادري را مي‌توان ديد که با سنگ، آجر و ساروج روي ژرف‌رود ساخته شده است و چيزي حدود 70 متر ارتفاع دارد. اين سد اکنون کارآيي ندارد زيرا بيشتر زمين‌هايي که در زمان نادر زير کشت بودند، اينک در محدوده کشور همسايه قرار دارند.در کنار آثار تاريخي، از طبيعت کلات نمي‌توان چشم پوشيد. آبشار و رودخانه قره‌سو يکي از اين محوطه‌هاست که در 12 کيلومتري کلات واقع شده و محل تأمين آب اين شهر در زمان نادر بوده است.

کلات، تابلويي از فرهنگ‌هاي متنوع

کلات با وجود گروه‌هاي قومي فارس و ترک و کرد که ترکيب سپاه نادرشاه افشار را به ياد مي‌آورد، تابلويي رنگارنگ از به هم پيوستن تکه‌هاي متفاوت فرهنگ و هنر پديد آورده که روحي واحد آنها را به يکديگر متصل کرده است.

علاوه بر آثار تاريخي و طبيعي، در ميان مردم بودن و آشنايي با فرهنگ از ديگر جذابيت‌هاي کلات است. از جمله بخش‌هاي جالب فرهنگ کلات، موسيقي منطقه است. از مقام هاي موسيقي خاص منطقه کلات مي‌توان به مقام کرمانجي،‌ موسيقي مقامي ترکي و موسيقي فارسي اشاره کرد. اين موسيقي توسط افرادي به نام عاشيق نواخته مي‌شود. سازهاي خاص عاشيق‌ها عبارت است از کمانچه،‌ سرنا و دهل که در مراسم عروسي و ختنه‌سوري مي‌نوازند.

ابريشم‌بافي کلات، سوغاتي از جنس هنر و طبيعت

دور از دسترس بودن کلات سبب شده است تا مردم مايحتاج خود را تهيه کنند. از سوي ديگر ترکيب قومي زمينه‌اي به‌وجود آورده است تا هنرهاي متفاوتي از جمله بافته‌هاي رنگارنگ ابريشمي در کلات يک جا گرد هم آيد.

گليم‌هاي پر نقش و نگار در روستاهاي «قله‌زو» و «آغداش» از اعتبار خاصي برخوردارند و در روستاي «زاوين» ابريشم‌بافي هنر اصلي به‌شمار مي‌آيد. جنس پوشاک محلي منطقه از ابريشم و کرباس است و رنگ قرمز مورد پسند همگان به‌خصوص کردها و ترک‌هاست.

ريسندگي و بافندگي و از جمله آنها ابريشم‌بافي، چادرشب بافي، نواربافي که با کيفيت بالايي تهيه مي‌شود در روستاهاي زاوين و لايين نو توليد مي‌شود. سوزن‌دوزي و جوراب بافي در بيشتر روستاها و گليم و پلاس در روستاهاي آقداش، قله زو، ژرف، سيرزار تهيه مي‌شود.

در بين عشاير منطقه نيز که در حال حاضر اکثر يکجانشين شده‌اند، بافت انواع زيراندازها شامل گليم،‌ جاجيم، پالاش، خورجين،‌ جوال و نمد و نيز انواع دست‌بافت‌ها شامل جوراب پشمي، دستکش، مچ پيچ، شال و پارچه‌هاي ابريشمي و کرباسي مرسوم است. از مراکز بافت پارچه‌هاي ابريشمي مي‌توان به راوين، سيني کهنه و لايين نو نام برد.

از سوغات مشهور کلات علاوه بر انواع بافته‌هاي رنگارنگ ابريشمي که عشاير کرد با استفاده از آنها لباس‌هاي محلي ويژه مردم کرمانج را مي‌دوزند، با وجود تنوع گياهي و رونق طب سنتي، مي‌توان به انواع گياهان دارويي اشاره کرد.

قدومه کلاتي و استوخودوس نمونه‌هايي از اين دست هستند. گياهان دارويي مانند بومادران، بارهنگ، خاکشير، کاسني، گل ختمي، زيره سياه، تمشک و پياز کوهي از گياهان معروف اين منطقه هستند که به طور طبيعي و خودرو در اختيار مردم قرار دارند. مردم علاوه بر استفاده شخصي از فروش آنها کسب درآمد مي‌کنند.

يکي از محصولاتي که در کلات به خوبي به دست مي‌آيد، برنج است. آب فراوان و خاک رسي شرايط مناسبي براي کشت برنج فراهم آورده است. مزارع برنج در کلات بيشتر در حاشيه رودخانه‌ها قرار دارند.در شهرستان کلات با وجود تنوع قومي، مشاغلي مثل آهنگري، مسگري، جاروبافي، پالان‌دوزي و پيله‌کشي به شيوه سنتي متداول است.