به گزارش خبرنگار ويژه‌نامه محّرم باشگاه خبرنگاران،‌ آیین عزاداری سالار شهیدان، اباعبدالله‌الحسین(ع) در شهر یزد، یکی از باشکوه‌ترین مراسمی است که در سطح کشور انجام می‌شود. جوانان یزدی چند روز مانده به محرم، کار خود را با سیاه پوش کردن مساجد، حسینیه‌ها، بستن پرچم‌های عزا و به خصوص آماده کردن اشعار و نوحه‌های هیئت‌های عزاداری آغاز می‌کنند و با شروع ماه محرم، پير و جوان به حرمت سیدالشهدا لباس مشكي بر تن کرده و به منظور اقامه عزا در مساجد و حسینیه‌ها حاضر می‌شود.

عزاداری در مسجد حظیره

مسجد حظيره یکی از مساجدی است که بزرگترين هيئت‌هاي شهر به آنجا مي‌آيند و مراسم خود را به صورت جداگانه و پشت سر هم برگذار مي‌كنند.

مراسم عزاداری اباعبدالله(ع) و یارانش از شب‌های اول محرم در حسينيه‌ها و بعضي از مساجد با دعوت از سخنرانان و مداحان آغاز مي‌شود، جوانان یزدی در عزای‌ سالار شهیدان آنچنان با عشق به سر و سينه مي‌زنند كه حسينيه از جواب نوحه و سينه آنها به لرزش در مي‌آيد و دل هر شركت كننده در مراسم را مي‌لرزاند.

طی رسمی دیرین عزاداران از شب پنجم محرم در قالب دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی از مساجد بیرون آمده و به حسينيه‌ها و خانه‌هايي كه از آنها دعوت می‌کنند، می‌روند و در آنجا به عزاداری می‌پردازند؛ زمانی که هيئت‌ها در خيابان‌ها به راه مي‌افتند، كوچه و بازار پر از صداي نوحه و عزاداري مي‌شود.

دسته سقا

 در مراسم عزاداري امام حسين(ع)، گروهي از نوجوانان لباس سياه مي‌پوشند و لنگ قرمزي دور كمر خود مي‌بندند. آن‌ها مشك روي دوش گذاشته و بازوبندي‌از قرآن‌مجيد را كه با پولك‌هاي رنگارنگ و برگ‌هاي فلزي نقره‌اي رنگ تزيين شده، بر كتف خود مي‌بندند و در صفي منظم با ذاكر و سردسته خود هم خواني مي‌كنند. اگر فصل گرما باشد يكي دو نفر هم در پشت صف با مشك پر از آب و يا شرب گلاب به اهل مجلس و عزاداران آب مي‌دهند. آن‌ها آب را در جام ابوالفضل(ع) ريخته و به مردم تعارف مي‌كنند. دسته سقاي يك علم چهارگوش دوپايه و يا يك علم سه‌گوش با تمثال حضرت ابوالفضل(ع) را با خود حمل مي‌كنند.

كتل بستن

«كتل» نام اسب زين كرده‌اي كه به طرز خاص آراسته شده و پيشاپيش دسته عزاداري حركت مي‌كند، گاهي به گردن اين اسب چند شال، ‌ترمه يا ابريشمي به رنگ‌هاي سبز و سرخ آويزان كرده و سر و صورت حيوان را با چند قطعه آيينه كوچك، نگين، قرآن و ... آذين مي‌نمايند و گاه بنا بر سليقه شخصي و به تعبيري ديگر، پارچه سفيد خون‌آلودي را بر پشت حيوان مي‌كشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تير و پيكان در پارچه فرو مي‌كنند. هم چنين كبوتر زنده‌اي را كه با رنگ قرمز آغشته شده نيز بر پشت اسب مي‌گذارند. افسار اين اسب يا «كتل» همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سينه‌زني حركت مي‌كند و محافظ آن، مرتب سر و صورت حيوان را نوازش مي‌كند. اين حركت نمادين را «اسب و كتل» مي‌نامند.

تعزيه خواني به ياد جانفشاني سالار شهيدان نیز يکي ديگر از مراسم آييني است که در يزد، از سابقه‌اي طولاني برخوردار است و مردم دارالعباده هر ساله در يک يا چند روز از دهه اول محرم و گاه تا سيزدهم محرم اقدام به تعزيه‌خواني مي‌کنند.

جمع‌آوري نذورات مردمي

مراسم عزاداري دهه اول علی‌رغم روضه‌خوانی، سینه‌زنی و عزاداری با پخش نذری، ذبح قربانی و دود کردن اسفند نیز همراه است به طوری که جمع آوری نذورات مردمی یکی از جذاب‌ترین رسوم به شمار می‌رود به این صورت که در نخستین روز محرم، دیگ‌های بزرگ مسی در گوشه‌ای از معابر در چهارراه‌ها، میدان‌های اصلی شهر، اماکن زیارتی و مراکز پر تردد شهر قرار می‌گیرد که هر دیگ متعلق به هیئت و حسینه‌ای خاص است و مردمی که از سال‌ها قبل به قول یزدی‌ها «نیتی به دل گرفته‌اند» نذورات خود را داخل این دیگ‌ها می‌گذارند. این نذورات از هر چیز و به هر میزانی می‌تواند باشد. از حبوبات و برنج و شکر گرفته تا وجه نقد. مقدار و ارزش ریالی آن نیز معمولا زیاد نیست. این دیگ‌ها روز قبل از تاسوعا از سطح شهر جمع آوری می‌شوند و با محتویات آن براي عزاداران حسيني نذري طبخ مي‌شود.

بعضي از مردم شهر نیز نذر دارند كه در شب‌ها و روزهای محرم در خانه‌های خود نذري تهيه كنند که مرسوم‌ترین این نذری‌ها آش گندم، قيمه، شله زرد و نقل بيدمشك است.

از دیگر رسوم کهن یزد که قدمتی دیرینه دارد و هر ساله مشتاقان را از سراسر کشور و حتی دنیا به خود جذب می‌کند، مراسم نخل‌برداری است. این مراسم از دیرباز نزد یزدی‌ها مرسوم بوده است و جذابیتی خاص دارد. «نخل» نمادي از تابوت امام حسین(ع) است که چوب‌بستی عظیم به شکل برگ درخت است، اما شباهتی به برگ درخت خرما ندارد.

نخل‌ در ایام محرم سر تا سر سیاهپوش می‌شود و از آن صدها شمشیر، قمه و خنجر برهنه آویزان می‌کنند. این نخل تزئینات دیگری نظیر آینه، میوه، پولک‌های مختلف، منگوله‌های تزئینی، دستمال‌های ابریشمی رنگی نیز دارد که در دو طرف نخل بسته می‌شود مردم هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا می‌دانند؛ مثلاً  چوب نخل، به عنوان جنازه سید الشهدا (ع)، سیاه پوش کردن، به عنوان پارچه سیاه روی جنازه، شمشیر و نیزه‌ها به علامت تیر و نیزه‌های وارد شده بر بدن امام حسین (ع)، سرو نخل، به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)، آینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)، علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان علمدار امام حسین (ع)، پارچه‌های زینتی که بر نخل می بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)، زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)، عزادارانی که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع کنندگان، سرطوق بالای نخل به عنوان کاکُل علی اکبر (ع) است.

آذین‌بندی و آماده کردن نخل‌ها برای عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، اهل محل و یا آبادی صورت می‌گيرد، به اين صورت که چند روز پیش از فرارسیدن محرم، آئین‌هایی برای گردآوری کمک‌های گوناگون از مردم برگزاري مي‌شود و اهالی از یک تکه چوب و ریسمان گرفته تا پارچه‌های الوان، چراغ، آئینه، خنجر، دشنه، پیاله زنگوله، سپر، و دیگر زیورآلات را برای آذین‌بندی هرچه باشکوه‌تر نخل به حسینیه‌هاي محل زندگي خود، تحویل می‌دهند. همچنین، در یزد و حوالی آن، رسم بر این است که درختانی را وقف می‌کنند تا در زمان کهنسالی آن، ساقه‌هایش صرف مرمت و ساخت نخل شود.

عزاداران حسيني در يزد، اعتقاد راستيني به عمل نخل برداري دارند، تا حدي که براي رفتن در زير نخل و شرکت در نخل برداري، نذر مي‌کنند و يا بهترين دام خود را در پاي نخل، قرباني مي‌كنند.

هنگام نخل‌گردانی یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و يا حسین، نخل‌گردانان را هدایت می‌کند. براي برپايي اين مراسم، اطراف حسينيه‌هايي كه براي عزاداري از قبل آماده شده را با پارچه‌هاي سبز و مشكي سياه پوش مي‌كنند «نخل» از كنده قطور درختان با استفاده از هنر باقي مانده از دوران كهن، ساخته شده است. دو طرف نخل به صورت مشبك، از چوب ساخته شده و بوسيله چوب‌هاي ديگر به هم مرتبط هستند دو روي نخل با آيينه، تزيين شده است. در يك طرف نخل و در وسط آن، شاخه‌هاي سرو، بسته مي‌شود كه با استفاده‌ از چوب‌هاي كوچكي در اندازه‌هاي مختلف ساخته شده است اين چوب‌ها كه به طور منظم و مورب در كنار هم چيده شده‌اند به شكل درخت سرو در آمده است. چوب‌هاي كنار آن نشان از كثرت تيرهايي است كه بر بدن مبارك آن حضرت اصابت كرده است اطراف نخل با چراغ‌هاي رنگارنگ تزيين‌ و پارچه‌هاي سياه بزرگي نيز بر اندام آن كشيده مي‌شود پس از آنكه بدنه نخل با پارچه سياه پوشانده شد، روي پارچه‌ها را شمشير بندان مي‌كنند و بر روي آن صدها شمشير و خنجر برهنه طوري مي‌بندند كه جلو و عقب نخل «آجين شمشير» گشته ‌و هيكل چوبي نخل چنان آراسته مي‌شود كه هيبت آن هر بيننده‌اي را به حيرت وا مي‌دارد.

یکپارچگی در حرکت دادن نخل

پس از آذين‌بندي و سياه پوش كردن نخل، معمولاً در شب عاشورا با انبوه جمعيت و عزاداران و هيئت‌هاي مختلف، اندکي نخل را براي آزمايش و تغيير وضعيت، جابجا مي‌نمايند تا در روز عاشورا، مشکلي حادث نشود. در خصوص حمل و گردانیدن نخل‌ها، یکپارچگی و اتحاد خاصی حاکم است که هر بیننده‌ای را متحیر و مجذوب می‌كند و در آن نوعی تقسیم کار، نظم و قانون وجود دارد که همه عزاداران تابع آن هستند.

برای برداشتن نخل در آبادی‌های مختلف، تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی محلات این سنت هنوز به دقت انجام می‌شود. به گونه‌ای که بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولا این حق موروثی بوده است.
در روز عاشورا با توجه به عادت و يا قرارداد عرفي‌اي که ميان هيئت عزادار، از قديم وضع شده، در ساعت معيني از روز، عمل نخل برداري صورت مي‌گيرد. بدين صورت که غالب کساني که مي‌خواهند شانه خود را به زير نخل ببرند، مقداري پنبه، پشم، کاه، پارچه و يا هر جسم نرم ديگري را داخل دستمال‌هاي بزرگ پيچيده، آن را به سر يکي از کتف‌هاي خود مي‌بندند تا هنگام شانه بردن به زير چوب‌هاي حمال، شانه‌شان آسيبي نبيند و فشار سنگيني نخل را بهتر تحمل کنند. سپس به دستور شخصي با تجربه و سالمند که عموماً از سادات است، افراد به نسبت توانايي شان، با پاي برهنه، دور تا دور و داخل پايه‌ها و چوب‌هاي حمال نخل، تقسيم شده، جايگزين مي‌شوند و در زماني مناسب، به دستور آن فرد رهبر، با ذکر «يا حسين، يا حسين»، مسافت تعيين شده را پيموده و دوباره به جايگاه اوليه نخل باز مي‌گردند. البته در زمان فعلي مرسوم شده که سه دور اين حرکت جابجايي پياپي صورت مي‌گيرد؛ لکن نقل قول شده که در قديم به جهت تبرک چهارده معصوم، نخل را چهارده مرتبه مي‌گردانده‌اند.

ناگفته نماند که شخص راهبر و فرمانده نخل، در پهنه سرو مانند نخل، بر روي يکي از چوب‌هاي نخل، با آويختن شال عزا به گردن، مي‌ايستد و با حرکات دست، نخل بران را در جابجايي نخل، هدايت مي‌کند؛ و يک يا دو نفر هم به نوک يا راس نخل، بالا مي‌روند و در هنگام حرکت نخل،  يکي، اذان مي‌گويد و ديگري، اشعار حماسي يا ابياتي از دوازده بند مشهور محتشم کاشاني را مي‌خواند. ضمناً در هر دور يا رفت و برگشت نخل، تعدادي شتر، گاو و گوسفند نذري، قرباني مي‌شوند تا پس از ختم مراسم، بين نيازمندان، تقسيم و يا با پخت آش گندم از گوشت دام‌هاي قرباني، مردم را به خوردن آش گندم يا آش حسيني، مهماني نمايند. همچنين در هنگامي که نخل از حرکت باز مي‌ايستد يا پيش از حرکت دادن، بعضي از مردم با پخش نقل يا نخود برشته و مانند آن، نذر خود را ادا مي‌کنند.

 معمولاً پس از اتمام مراسم نخل برداري، عزاداران تا غروب آفتاب به عزاداري ادامه مي‌دهند و پس از غروب آفتاب و اذان مغرب و خواندن نماز، مراسم شام غريبان را با حدت و تجسم غربتي خاص، با رفتن از اين محل به آن محل در حالي که تعدادي از عزاداران به ويژه کودکان، شمع در دست به نشانه تاريکي بيابان کربلا و پراکنده شدن کودکان خردسال خانواده امام حسين(ع) در آن بيابان در غروب عاشوراي سال شصت هجري قمري، به مراسم دهه اول ماه محرم خاتمه مي‌دهند.

از موارد جالبي که در مراسم نخل‌برداري شهر يزد ديده مي‌شود مشارکت زرتشتيان در ساختن و آماده سازي نخل‌ها است. زرتشتيان حضرت سیدالشهدا (ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به ايشان احترام و ارادت خاصی دارند.

بزرگ‌ترین نخل استان یزد، هم اکنون در شهرستان «تفت» قرار دارد و هر سال در روز عاشورا جمعیتی میلیونی در مراسم نخل‌برداري شرکت می‌کنند و صدها نفر از مردان قوی‌هیکل این سنبل عظیم را بر دوش می‌کشند و گرد میدان نخل به حرکت در می‌آورند.

عزاداري سنتی محرم در یزد هر ساله تعداد زيادي از توريست‌هاي خارجي و اقليت‌هاي مذهبي را به خود جذب مي‌کند.