تاریخچه اختراع رادیو ، با آغاز نخستین فعالیتهای دانشمندان برای ارتباط دور برد از راه امواج (بی سیم ) در آمیخته است و این بخش ارتباطات ، پدیدهای فیزیکی ، فنی و بسیار پیچیده را که از همان ابتدا فوق العاده بغرنج و معضل بوده اند به کار گرفت .   اکتشاف ها و ساختن وبه کار انداختن ابزارها و دستگاها ، تاریخ دقیق و مجزای داشته اند ، بلکه حاصل پژوهش هایی بوده ، که از جنبه های مختلف و به وسیله گروهای پراکنده در تمام دنیا، همزمان با یکدیگر انجام یافته و نتایج کار گروه ها ، اعم از موفقیت ها و ناکامی ها ، آزمایش ها و خطاها و بالاخره پیشرفت ها ، در هم آمیخته و به یکدیگر پیوسته است. 

در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ، دانشمندان زیادی (با ملیتهای متفاوت) _که مشهورترین آنها گولی یلمو مارکونی ایتالیایی بود _ برای انتقال پیام به فواصل دور ، تلاش می کردند که سرانجام_ به وسیله­ی تلگراف بعد هم تلفن_ در این کار موفق شدند. ( اندرو کراسیل ،1991 : 26 ) عزم جدی برای توسعه­ی استفاده از رادیو و بی سیم را برای مقاصد نظامی فراهم آورد.( عاملی، 1382: 23 ) نخستین بار در سال 1795 م، فیزیکدانی به نام سالوا درفرهنگستان علوم بارسلونا اسپانیا اعلام کرد که زمین نیز مانند ابر دارای بار الکتریکی است 

بعدها ماکسول ، فیزیکدان و ریاضیدان اسکاتلندی (1831-1879م) به دنبال آمپر ، اهم و فارادی که فعالیت­ها یشان به جهان الکتریسیته ، خدمات بسیاری کرده و همگام با پژوهشگران همزمان خود که در مورد پدیده­های در دست کاوش الکترو مغناطیسی کار می کردند ، در سال 1867م (برخی این تاریخ را 1860 م 1864 م هم ذکر کرده اند) نظریه­ای درباره امواج الکترومغناطیسی ارائه کرد. 

براساس نظریه مذکور، امواج الکترو مغناطیسی بر حسب فرکانس­های مختلف خود به طور خلاصه، طبقه بندی زیر را ارائه داده­اند. (کاوه ،1379: 1) امواج گاما؛ امواج ماورای بنفش؛امواج مادون قرمز و بالاخره باند وسیع امواج رادیویی که شامل طول موج­های میلی متری ، سانتی متری و حتی چندصد متری می­شود. در ادامه هاینرش هرتز ، مهندس و فیزیکدان آلمانی (1857- 1894م) در سال 1887 م با تولید امواج هرتزی برای نخستین بار صحت نظریه ماکسول را ثابت کرد

به عبارتی وی موفق شد از نوسانات اکتریکی برای انتقال امواج از محلی به محل دیگر بدون سیم استفاده کند و این کار را از راه فضا انجام داد و برای نخستین بار موفق شد امواج رادیویی را در آزمایشگاه تولید کند که امروزه نام هرتز بصورت واژه ای برای بیان فرکانسهای رادیویی بکار می رود. 

پس ار او یرانلی فرانسوی در سال 1890 م آزمایشهایی در این زمینه انجام داد و بالاخره دانشمند روس بنام الکساندر پیوف موجی را با دستگاهی که شبی دستگاه هرتز وبرانلی بود اختراع وآنتن را بوجود آورد . وبه این صورت یک دستگاه تلگراف مرس را ایجاد نمود. مارس 1896م پیوف اولین پیغام تلگرافی را به مسافت 250 متری فرستاد.(www.irib.ir) اکتشافات هرتز بلافاصله تقریبا در بیشتر نقاط دنیا در دست بررسی قرار گرفت ادوارد برانلی در سال 1890 م یک دستگاه یابنده امواج هرتزی (لامپ آژیده متصل به یک پیل ) ساخت با نام موج یاب با رسانای رادیو ،تا سالها ،ابزار ضروری همه پژوهشگران دیگر بود. (حجازی ، 4:1376 ) اما سرانجام نوبت به دانشمند ایتالیایی بنام گلیمو مارکونی (1874-1937) رسید و وی توانست مجموعه تکنیکهای کشف شده ومعمول در آن زمان را هماهنگ سازد ونخستین آزمایشهای مثبت را به انجام برساند .

بطوریکه در سال 1894 م نخستین آزمایشها در نزدیکی شهر بلونیا در سال 1895 م ، مبادله علام هرتزی از فاصله 200 و400 متری انجام گرفت (حجازی ،4:1376) .وی در این سال ( 1895) اولین خبر رادیویی خود را به وسیله بی سیم در یک فاصله 3 کیلومتر فرستاد . درژوئن 1896 م مارکونی در انگلستان اقامت گزید ونخستین امتیاز ثبت اختراع خود را در آنجا دریافت کرد. این برد در سال1897 م به 25 کیلومتر و در سال 1899 به 160 کیلومتر رسید، در 28 مارس همان سال ، مارکونی بین دو شهر دوور و ویمرو در نزدیکی بلونی به فاصله 46 کیلومتری ارتباط تلگرافی بیسیم برقرار کرد و وی سیستم اکتشافی خود را با هماهنگ کردن ارتعاشات ، یعنی هماهنگی کامل آنتن های گیرنده وفرستنده ، تکمیل کرد. ( حجازی ، 1376:4) مارکونی بالاخره در روز 12 دسامبر 1901م موفق شد نخستین ارتباط بی یسیم را بین پول دو- در بخش کورن وال جنوب غربی انگلستان- و نیوفاندلند- جزیره بزرگ آمریکایی در دهانه خلیج سن لوران- برقرار کند و با سریع ترین وسیله آن زمان ، پیامی ارسال نماید   

به عبارتی این تاریخ را می توان به نوعی تاریخ واقعی اختراع رادیو به شمار آورد . شایان ذکر است پیام های رادیویی ابتدا به وسیله الفبای مورس مخابره شد.(خاتون آبادی ، 1374: 63 ) مردم از اختراع مارکونی چنان به شورو هیجان آمده بودند ، که خواستار پخش صدای رادیو از انسان شدند ، اما چون لامپ­های رادیو ضعیف بود سازندگان رادیو باید فکر بهتری می­کردند.

به همین منظور در سال 1906 م یک فیزیکدان آمریکایی به نام دو فورست لامپ سه الکتریکی را اختراع کرد که برای رادیو الکتریسته خیلی قابل استفاده بود. بعد از آن روبرت فون لیئن موفق به ساخت لامپ های قوی شد ، این لامپ­ها تحول بزرگی در زمینه دستگاهای الکتریکی به وجود آورد.( 

اما در سال 1906 م ، رجینه فسندن ، فیزیکدان کانادای ساکن آمریکا ( 1860- 1932م) برای دریافت صدا در ارتباطات بی سیم ، دستگاه مولد جریان متناوب با قدرت بالا و به ویژه روش ترکیب دو موج مختلف را به کار برد و نخستین دستگاه انتقال امواج رادیویی را برد 18 کیلومتری و در ژوئیه 1907 م و سپس با برد 300 کیلومتر ساخت و توانست امواج صوتی را بر روی امواج رادیویی بفرستد

ب) رادیو و جنگ جهانی اول

ج) ایستگاه های فرستنده رادیویی

در این میان، پیشرفتهای رادیویی در اروپا کندتر از آمریکا بود و از سال 1921م به بعد، هر ساله فرستنده­ها و برنامه­های منظمی در قاره اروپا به وجود آمدند . به طوری که در سال 1925م 19 کشور اروپایی، ایستگاه فرستنده رادیویی(که دربالا اسم برخی از آنها ذکر شد) داشتند و شایان ذکر است رادیوBBC در سال 1922م، به وجود آمد و در اتحاد جماهیر شورویی (روسیه کنونی) نیز ابتدا ایستگاه فرستنده رادیویی پره داجا از مسکو آغاز بکار کرد و سپس گسترش یافت.( حجازی،1376: 8-10)

پ) تاثیر رادیو بر جنگ جهانی دوم و پس از آن

رادیو در طی جنگ جهانی دو و حتی تا ده سال پس از آن هم در اوج ترقی بود و هیچکدام از برنامه­هایش مخاطبان کمتر از چندملیون نفری نداشت.(اندرو کراسیل ،1994: 39 ) در این دوره رادیو چهره­ی مولد و خلاق از خود نشان داد. تهیه برنامه­ها واقعی و اغلب مستند که گاه با چاشنی خلاقیتهای نویسندگانش همراه بود و تولید برنامه­ها با آمیزه­ای از گفتار،گفتگو ،نمایش و...از نوع آوریهای رادیویی در این دوره بود .( اندرو کراسیل،1994: 39)

به هر حال ، در ادامه با پایان جنگ جهانی دوم ، رادیو رفته رفته به صورت وسیله­ای همگانی درآمد و اختراع ترانزیستور و کاربرد آن در رادیو در دهه 1950م این وسیله ارتباطی را با سرعت و وسعت بیشتری جهانگیر کرد.(خاتون آبادی،1374: 64)

در واقع انقلاب ترانزیستوری از آغاز دهه­ی 1960 م شروع شد و رادیو که تا آن زمان تفوق قبلی خود را از دست داده بود و به نظر می رسید رو به افول می رود، راهی جدید برای برطرف کردن موانع پیدا کرد.(اندرو کراسیل ، 1994: 45-46) رادیوهای لامپی قدیمی بزرگ و گران بودند و در ضمن برق زیادی مصرف می کردند ، اما رادیو ترانزیستوری اشکال مصرف برق را نداشت و مهم تر از همه خیلی ارزان تر و کوچک تر بودند ، آن قدر کوچک که بتوان آن را در دست گرفت ، در جیب گذاشت و با خود به اینطرف آنطرف برد.(اندرو کراسیل ، 1994 : 45 ) رادیو دیگر جایی ثابت در خانه یا کارخانه نداشت ، افراد می توانستند رادیو ترانزیستوری همراه خود داشته باشند، علاوه بر اینها شنونده ، می توانست در حا گوش دادن به رادیو کارش را انجام دهد ( خیاتی کند ،رانندگی کندو..) (اندرو کراسیل ، 1994 : 45 ) البته آنچه به برتری رادیو خاتمه داد ، تلویزیون بود ، که توسط جان لویی برد و دیگران در دهه­ی 1920 اختراع شد (اندرو کراسیل،1994: 40 ) اما به قول مک براید (( در کشورهای در حال توسعه ، رادیو تنها وسیله ارتباطی است که کاملا اصطلاح (( رسانه جمعی )) را می توان بر آن اطلاق کرد که برای دستیابی به مناطق دور دست ، راهی آسان و اقتصادی است)) در این کشورها استفاده از رادیو رو به افزایش رفت .(جبارلو شبستری ،1382: 393)

تاریخچه ورود و گسترش رادیو در ایران

الف) ورود و تاسیس رادیو در ایران

تاریخچه تاسیس رادیو در ایران نیز با تلگراف بی سیم ارتباط دارد . در سال 1303 (1924م) ، وزارت جنگ وقت ، به منظور بر پایی مقدمات راه اندازی تلگراف بی سیم ، یک دستگاه کامل فرستنده بی سیم موج بلند به قدرت 20 کیلوات برای تهران و شش دستگاه موج بلند چهار کیلوواتی برای شهرهای : کرمانشاه ، تیریز ، کرمان ، مشهد و خرمشهر سفارش داد. www.irib.ir))

از همان زمان ساختمانهای لازم نیز در زمین های قصر قاجار احداث گردید و نخستین دکل موج بلند به ارتفاع 120 متر در این زمین ­ها نصب شد و دستگاه فرستنده 20 کیلواتی موج بلند نیز در روز 24 اردیبهشت نصب گردید و در همان زمان آموزشگاهی در وزارت جنگ به نام مدرسه بی سیم قشون تاسیس شد تا به تربیت نیروی انسانی لازم برای بهره برداری از فرستنده بی سیم اقدام کند .

بالاخره در روز 6 اردیبهشت 1305 و در ساعت سه بعد اظهر ، نخستین فرستنده بی سیم ایران ، به دست رضاشاه پهلوی با پخش تلگرافی برای دعوت عمومی جهت همکاری با کشورهای مختلف جهان گشایش یافت. (کاوه ، 1379: 15 )

هیات وزیران در روز 2 مهرماه 1313 استفاده از رایو را تصویب کرد ومقرارتی وضع شد که برای نصب آنتن و استفاده از رادیو اجازه وزارت پست و تلگراف و تلفن لازم بود.( www.irib.ir) بدین ترتیب در ادامه ، مقدمات ایجاد رادیو در سال 1316 بر اساس گزارش وزیر پست و تلگراف وقت ، برای ایجاد مرکز فرستنده­ی رادیو در تهران ، با اجازه و موافقت رضاشاه برای خرید سه دستگاه فرستنده رادیویی موج کوتاه وموج متوسط و همچنین احداث ساختمانهای لازم فراهم شدو به دنبال این اقدام تاسیس رادیو در تهران در ماده یازدهم اساسنامه سازمان پرورش افکار( که در همام سال تاسیس شد) پیش بینی گردید. از اینرو به دنبال تصویب اساسنامه مذکور در روز 12 دی ماه 1317 و تشکیل کموسیونهای شش گانه آن از جمله رادیو، پی گیری و تاسیس نخستین رادیوی ایران بیش از پیش قوت گرفت .( حجازی، 1376: 13 )

سرانجام در 4 اردیبهشت 1319 اولین فرستنده رادیویی ایران در محل بی سیم در جاده شمیران افتتاح شد . www.irib.ir)) با حضور ولیعهد و سخنرانی متین دفتری (نخست وزیر وقت) این فرستنده گشایش یافت و به پخش برنامه که شامل : اخبار، موسیقی ایرانی ، موسیقی خارجی و گفتارهای ساده در مورد کشاورزی ،بهداشت ، تاریخ، جغرافیا، ورزش،... بود پرداخت.(معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی ریاست جمهوری ، 1379: 19-25)

ب) برنامه های رادیو در ابتدا

درسال 1319 رادیو تهران در 24 ساعت شبانه روز تنها 8 ساعت برنامه اجرا می کرد که شامل اخبار ، موسیقی ایرانی ، گفتار مذهبی ، فرهنگی و...بود، در سال 1322 رادیو تهران بخش دیگری به تعداد بخش های قبلی خود افزود و صبح­ها نیز برنامه های آن سه ساعت افزایش یافت . در سال 1324 برای روزهای تعطیل نیز برنامه مدون پخش می گردید.( www.irib.ir) در بدو تاسیس رادیو تهران دارای دو فرستنده که یکی برای موج متوسط و دیگری برای موج کوتاه بود، برای پخش برنامه های خود از یک استودیوی در محل اداره بی سیم استفاده می کرد. در سال 1327 یک فرستنده در اختیار رادیو قرار گرفت و یک ساختمان کوچک در میدان ارگ برای پخش اخبار ساخته شد. در سال 1336 نام رادیو تهران به رادیو ایران تبدیل و بعدها در جنب رادیو ایران فرستنده­ی بنام رادیو تهران مشغول به کار گردید که درآغاز تنها موسیقی از طریق آن پخش می شد.( www.irib.ir)

پ) شبکه های رادیویی

اداره رادیو در بدو تاسیس به اداره کل انتشارات و تبلیغات به مدیریت دکتر عیسی صدیق اعلم ، استاد دانشگاه واگذار گردید. کسانی که در رادیو مشغول کار شدند از میان فرهنگیان و هنرمندان شایسته و باذوق انتخاب و از سایر وزارتخانها به اداره کل انتشارات و تبلیغات منتقل می شدند.( www.irib.ir)

مسئول تهیه و پخش اخبار رادیو ، خبرگزاری پارس بوده که روزگاری آژانس پارس نام داشت (ایرنا کنونی) (www.irib.ir) البته با شعله ور شدن آتش جنگ جهانی دوم، پیشرفتهای رادیو در ایران همانند بسیاری از فعالیتهای دیگر در کشور متوقف شد.چند سال تقریبا وضع به همین صورت باقی ماند.(کاوه ، 1376 : 16)

اما پس از پایان جنگ، به تدریج کار رشد و گسترش شبکه­های رادیویی و ایجاد مراکز رادیویی در مرکز استانها و برخی شهرستانهای مهم کشور دنبال شد.ابتدا در سال 1326 مرکز رادیویی تبریز راه اندازی شد و سپس مراکز ارومیه، اهواز، شیراز، کرمانشاه، مشهد،کرمان، سنندج، زاهدان،رشت،گرگان، ایجاد شدندو تا سال 1340 ،تعداد آنها به 12 مرکز رادیویی رسید.

این روند بعدها همچنان ادامه یافت. البته بسیاری از این مراکز در ابتدای کار از فرستنده­های ارتش استفاده می کردند، ولی به تدریج به فرستنده های اختصاصی رادیو مجهز شدندو همچنین این مراکز، برنامه­های خود را به زبان وگویش­های فارسی و دیگر زبانهای محلی اقوام ایرانی مربوط تولید و پخش می کردند.(حجازی، 1376: 14 )

ج) رادیو و دولت

شایان ذکر است که پس از جنگ جهانی دوم، همچنین، به منظور دریافت پیام­های رادیویی توسط مردم، طرح­هایی نیز در خصوص تهیه و نصب گیرنده گیرنده رادیوو بلندگو در شهرها از طرف شهرداری و در برخی از روستاها توسط مالکان ده انجام شد که اوج آن بعد از پیدایش رادیوهای ترانزیستوری ارزان قیمت بود. همچنانکه دولت وقت، در فروردین 1343 تصمیم گرفت همزمان با اجرای قانون اصلاحات ارضی و به منظور بالا بردن سطح معلومات فنی و اجتماعی کشاورزان و دستیابی به سایر اهداف تنظیم شده با همکاری بانک اعتبار کشاورزی و عمران روستایی، ترتیبی داده شود که مقدار کافی رادیوهای ترانزیستوری ارزان قیمت تهیه و به اقساط طولانی از طریق شرکت­های تعاون وروستایی در اختیار کشاورزان قرار گیرد که این طرح به رشد و همه گیر شدن رادیو در میان تمام اقشار جامعه کمک کرد.(معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی ریاست جمهوری ،1379 : 307و 529-539)

پس از انقلاب اسلامی، نام رادیو و تلویزیون ملی به صدا و سیمای جمهوری اسلامی تغییر پیدا کرد و رادیو زیر نظر صدا و سیما دارای اهداف و تشکیلات خاص خود گشت و همکنون با شبکه های متعدد به کار خود همانند گذشته رو به پیشرفت ادامه می دهد.( www.irib.ir)/س