باستان‌شناسان خیوه مرکز سرزمین خوارزم را با قدمت 2500 ساله عنوان می‌کنند.

خیوه شهری است با مجموعه‌ای از بناهای تاریخی که در حصاری از خشت و گل به نام «ایشان‌قلعه» یا «ایچان‌قلعه» قرار گرفته‌ است.

این بناها که به سبک معماری اسلامی و ایرانی ساخته شده، شامل دروازه‌ها، مسجدها، مدرسه‌ها، آرامگاه‌ها، گرمابه‌ها، کاخ‏‌ها و خانه‌های سنتی بوده و همواره مورد توجه باستان‌شناسان و تاریخ‌دانان بوده و جهانگردان بسیاری را به خود جذب کرده‌ است.

آرامگاه «پوریای ولی» در میان این مجموعه فرهنگی- تاریخی قرار داشته و خود یک مجموعه فرهنگی ـ تاریخی است و در دوره سده‌های هشتم تا چهاردهم هجری (14 تا 20 میلادی)، برای بزرگداشت نام «پهلوان محمود» پسر پوستین‌دوزی که علاوه بر پهلوانی، شاعر و جوانمرد نیز بود، ساخته شده‌ است.

آرامگاه پوریای ولی زیارتگاهی باشکوه که در مرکز قلعه واقع شده، این شخصیت محبوب، شاعر، فیلسوف و پهلوان معروفی در ایران و هند بوده است.

خیوه شامل 2 بخش است، بخش بیرونی «دوشان قلعه» نام دارد که این بخش دارای 11 دروازه بوده و بخش درونی «ایچان‌قلعه» نام دارد و این بخش دیواری خشتی دارد که اطرافش را فراگرفته‌ و برخی بر این باورند که این دیوار در سده 10 میلادی ریخته شده‌ است.

این دیوارها که بلندای آن به 10 متر می‌رسد به سده هفدهم میلادی باز می‌گردد.

این شهر 50 اثر تاریخی و 250 خانه قدیمی که بیشترشان به سده‌های هجدهم و نوزدهم بازمی‌گردند، دارد. برای نمونه مسجد «آدینه» این شهر در سده دهم میلادی راه‌اندازی و در سال‌های 1788- 1789 میلادی بازسازی شد.

شهر اورگنج فعلی در قرن هفدهم میلادی احداث شده و داستان پیدایش این شهر بدین ترتیب است، شهر اورگنج قدیم که در مسیر رودخانه «آمودریا» (جیحون) قرار داشت و از رونق تجاری و آبادانی برخوردار بود .

اما پس از مدتی به دلیل تغییر مسیر رودخانه به تدریج از رونق افتاد و از بین رفت و اورگنج فعلی در فاصله 170 کیلومتری شهر قدیم ساخته شد. (محل اورگنج قدیم در حال حاضر در خاک ترکمنستان قرار دارد.)

در تاریخ خیوه همچنین آمده است که مسلمانان بر این شهر مسلط شده و از آن پس این شهر به عنوان بخشی از جهان اسلام شناخته شد.

در قرون 9 تا 13 میلادی، خوارزمشاهیان در این منطقه حکومت می‌کردند و در قرن 14 و 15 میلادی، این منطقه به عنوان بخشی از حکومت تیمور محسوب گردید.

خیوه در سال 1870م. تحت قیمومت روسیه درآمد و در سال 1920 پس از انقلاب سوسیالیستی، جمهوری خیوه تشکیل شد.