در ارزیابی جنبش ملی شدن صنعت نفت نمي‌توان به کودتای 28 مرداد، اثرات و درس‌های آن به عنوان یک واقعه شوم اشاره نکرد؛ بویژه آنکه 28 مرداد پایان یک فصل درخشان و نیز آغاز یک مرحله تاریک در تاریخ معاصر کشورمان ايران به حساب مي‌آيد.

به همين منظور خبرنگار دانشگاه باشگاه خبرنگاران براي روشن شدن زواياي شکل گيري کودتاي 28 مرداد به گفتگوي تفصيلي با حجت‌الاسلام سيد محمد ثقفي استاد تاريخ شناس پرداخت که متن کامل اين گفتگو را در زير مي‌خوانيد:

مصدق چگونه نخست وزير شد؟

در تاریخ کشور ما 3 مقطع مهم وجود دارد، آزادی مشروطه، ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی.

در آن زمان استعمار در برخی کشورهايي مانند هند، عراق، فلسطین و افغانستان به طور مستقل مطرح بود؛ اما در ایران اينطور نبود. چرا که حاکمان، ایرانی بودند؛ و فقط سیاست، اقتصاد و امتیازات اقتصادی در دست غربی‌ها و انگلیسی‌ها بود.

براي مثال "امتیاز رویترز" يکي از مهم‌ترین امتيازاتي بود که در انحصار غرب بود که در دوره پهلوی نیز تمدید شد و آثار آن در پالایشگاه نفت آبادان آشکار شد که ابتدا نام این پالایشگاه، پالایشگاه نفت انگلیس و ایران بود و نام مقدس ایران پس از انگلیس آمده بود و همین دلایل باعث شده بود که حدود 85 درصد از درآمد محصولات تولیدي نفت، که شریان حیات اقتصادی ایران و نبض معیشت زندگی مردم را تشکيل مي‌داد، تحت تملک انگلیس، 15 درصد از آن برای دربار و عیش و نوش آنان و فقط 9 درصد اين درآمد به مردم تعلق مي‌گرفت.

با قيام مردم در 30 تير 1331 كه با رهبري آيت‌الله كاشاني صورت گرفت،‌ زمينه‌هاي لازم براي نخست‌وزيري دكتر محمد مصدق فراهم شد. مصدق در آن زمان در اقلیت مجلس بود و بحث ملی کردن نفت را از همان ابتدا در سر داشت؛ اما راشافیل‌ها (طرفداران سیاست روسیه در ایران) و انگلوفیل (طرفداران سیاست انگلیس در ایران) و حتی رزم آرا وزیر دفاع وقت همراه با انگلیس این مسئله را مطرح کردند که ایران توانايي ساخت یک لوله سفالی را ندارد، چه رسد به مدیریت یک پالایشگاه نفت. اينها از همان ابتدا قصدشان عقب نگه‌داشتن ملت ايران بود و مي‌خواستند ايران همواره وابسته به آنان باشد، اما اکنون کجایند که ببینند همان مردمي که آنان به ناتوانيشان اذعان داشتند، بزرگترین پالایشگاه خاورمیانه را در اختیار دارند.

جمال امامی در آن زمان نماینده مجلس بود با کمک دربار تلاش مي‌کردند تا سیدضياءطباطبایی را نخست وزیر وقت کنند و علاقه‌ای به نخست وزيري مصدق نداشتند و تنها يک پیشنهاد سرسرانه براي نخست وزيري به وی دادند، اما برخلاف تصورشان، مصدق پیشنهاد نخست وزیری را پذیرفت و شاه مجبور به اعطای حکم نخست وزیری به مصدق شد و دولت مصدق تشکیل شد.

نقش مصدق در ملي شدن صنعت نفت چه بود؟

مصدق از همان ابتدا تمام توان خود را برای ملی کردن نفت به کار گرفت و لایحه ملی کردن نفت را پیشنهاد داد و مورد استقبال افرادی چون کریم سنجابی، شایگان، معظمی، آیت الله طالقانی، حسیبی، و بازرگان قرار گرفت و پس از آن لایحه ملی کردن نفت تصویب شد.

مصدق با این سیاست که آن را موازنه منفی نامید، در برابر 2 قدرت بزرگ آن زمان انگلیس و روسیه ایستاد و امتیاز نفت را از انحصار آن‌ها در آورد که بعدها امام خمینی(ره) نیز همین سیاست را با نام نه شرقی نه غربی ادامه داد.

آیت الله کاشانی که در آن زمان رئیس مجلس بود کمک‌هاي شاياني در ملي کردن صنعت نفت به مصدق کرد و با کمک يکديگر دست روسيه و آمريکا را از فعاليت‌هاي اقتصادي و امتيازات نفتي ايران کوتاه کردند که در نتيجه آن انگليسي‌ها شکست خوردند و استعمار فرار کرد.

پس از اينکه دست انگلیس از امتيازات نفتي ايران کوتاه شد، دولت بريتانيا به دیوان لاهه شکایت کرد؛ اما در ديوان لاهه، حقوقدان انگلیسی حکم مثبت برای ایران صادر کرد و ایران پیروز و استعمار اقتصادی لغو و بدنبال آن استعمار سیاسی نیز لغو شد.

پس از این قضیه، دربار بخصوص اشرف پهلوی در درون خود احساس ضعف کرد. چون مصدق و کاشانی خواستار این بودند که شاه نه سلطنت کند و نه حکومت، منجر به اختلاف بین ملی‌ها و مذهبی‌ها و تضعيف دربار شد.

کودتاي 28 مرداد چگونه شکل گرفت و عاملان آن چه کساني بودند؟

فاصله زماني قيام 30 تير 1331 تا 28 مرداد 1332 در حقيقت مقطع شكل‌گيري و تعميق اختلافات مصدق با روحانيت و طبعاً زمان فراهم آمدن مقدمات كودتا بود. در اين مدت آمريكائي‌ها فعالانه وارد عمل شدند و پس از آنكه مطمئن شدند نمي‌توانند از راههاي سياسي، نفت از دست رفته ايران را بار ديگر به چنگ آورند، تصميم به كودتا گرفتند.

ابتدا در 25 مرداد كودتايي صورت گرفت كه ناكام ماند و شاه به خارج از كشور فرار كرد. با اين رويداد مصدق و اطرافيانش تصور كردند خطر برطرف شده است و به همين دليل حتي به هشدارها و تذكرات شخصيت‌هاي سياسي بي‌طرف و مستقل اعتنائي نكردند.

در چنين شرايطي يك روز قبل از وقوع كودتا يعني در 27 مرداد 1332 آيت‌الله كاشاني در صريح‌ترين هشدار خود،‌ مصدق را از قطعي بودن كودتا باخبر كرد و حتي از فضل‌الله زاهدي به عنوان عامل كودتا ياد كرد.

در همین روز‌ها تظاهرات گسترده‌ای به حمایت از دولت مصدق بر پا شد. اما دكتر مصدق دستور منع تظاهرات در حمایت از دولتش را صادر كرد و تكلیف كرد كه مردم به خانه‌های خود برگردند و اين در حالي بود که كودتاچیان درصدد اجرای برنامه دیگری برای پیروزی بودند.

آیت‌الله كاشانی در روز بیست و هفتم مرداد، طی نامه‌ای به دكتر مصدق او را از شرایط جدیدی كه كودتاچیان تدارك دیده بودند مطلع کرد و از او خواست كه با همكاری يکديگر تصمیمات لازم برای جلوگیری از كودتا را تدارك ببیند.

پس از تضعیف دربار، با توطئه اشرف پهلوی، چرچیل و آیزن‌هاور رئیس جمهور آمریکا، کودتایی برنامه‌ريزي شد که با استفاده از شخصی به نام شعبان بی‌مخ و پرداخت مبلغ 60 هزار تومان به وی، خانه دکتر مصدق را محاصر و او را دستگير کردند و در نتیجه کودتای 28 مرداد اتفاق افتاد.

تمهيدات دکتر مصدق عليه کودتا چه بود؟

روز کودتا، دولت مصدق هیچ اقدام عملی علیه كودتاچیان نكرد و از مردم نیز برای مقابله با كودتا دعوت نکرد و فقط رئیس شهربانی را كه مشكوك به همكاری با كودتاچیان بود بركنار کرده و خواهرزاده خویش، سرتیپ دفتری را كه از همكاران جدی كودتاچیان بود، به ریاست شهربانی منصوب كرد. اما به دليل اينکه عوامل کودتا در تمام دولت مصدق رخنه کرده بودند، نهضت ملي اسلامي شکست خورد.

سرانجام آيت الله کاشاني و مصدق چه شد؟

بعد از پيروزي کودتاچيان شاه که تا آن زمان از کشور فراري بود به کشور بازگشت و طبق دستور دربار کاشانی از مجلس اخراج و خانه نشين شد و دکتر مصدق نيز به اسد آباد تبعید شد و اين زمينه اي شد  و سرانجام استعمار بازگشت.

فضای سیاسی و اختلافات گسترده میان رهبران نهضت باعث شد كه سرلشگر فضل‌الله زاهدی كه سابقه طولانی در خونریزی و بی‌رحمی نسبت به مردم و شورش‌های داخلی داشت. و در دولت دكتر مصدق نیز مدتی عهده‌دار سمت وزارت كشور بود، پس از بركناری، به یك نظامی مدعی نخست وزیری و محور مخالفان دكتر مصدق تبدیل شود.

در ششم اسفند سال 1331 به دستور وی بازداشت گردید پس از مدتی به دلیل اهمال مسئولان دولت آزاد شد. از طرف دیگر آمریكایی‌ها و انگلیسی‌ها با هماهنگی اعضای خانواده سلطنت از جمله اشرف پهلوی به جلب همكاری عوامل خود پرداختند.

بعد از کودتاي 28 مرداد چه سرنوشتي براي نفت ايران رقم خورد؟

بعد از کودتاي 28 مرداد استعمار انگليس جاي خود را به آمریکایی‌ها داد و حامیان آمریکا بر سر کار آمدند و سال 36 ایران به تقلید از آمریکا ساواک را تشکیل داد و دولت اسرائیل را به صورت دو فاکتور به رسمیت شناخت و لذا، MI6 سازمان جاسوسی انگلیسی‌ها، موساد اسرائیل و CIA سازمان جاسوسی آمریکا، ساواک را به جان رجال ملی انداختند و در سال 42 تمام مبارزان و مجاهدانی که در راه نهضت اسلامی تلاش می‌کردند را شکنجه داد و تسلط دوباره استعمار آغاز شد.

با شروع استعمار، نفت ایران توسط شرکت نفتی معروف به" 7 خواهران" کنسرسیوم شد و در نهایت بعد از انقلاب بود که نفت ایران به طور کلی از انحصار بيگانگان خارج شد و استعمار از ایران رخت بست. و نهضت در برابر تمامي طرح‌هايي كه دولت كودتا از فرداي 28 مرداد براي اجراي آن‌ها برنامه‌ريزي دراز مدت كرده بود، تا ايران را مستعمره بيگانگان سازد، ايستادگي كرد و توانست در 1357 تمامي زنجيرهاي اسارت و وابستگي را بگسلد و ملت سربلند ايران اسلامي را بر دولت‌هاي انگليس و آمريكا فائق کند.

انتهاي پيام/