همزمان با پیدایش نخستین دهکده‌ها در میان دو رود (بین‌النهرین) شمالی، در ایران نیز شاهد شکل‌گیری دهکده‌های پیش از تاریخی هستیم که در میان تمام نقاط تاریخی، باستانی کشور، تپه «گنج دره» هرسین به دلیل مشخصه‌های فرهنگی و باستان شناختی، به عنوان کامل ترین و کهن‌ترین دهکده پیش از تاریخی مورد قبول عموم باستان شناسان قرار گرفته است.

تپه گنج دره یا چیا خزینه در کنار جاده اصلی هرسین به کرمانشاه و در فاصله ۷ کیلومتری از شهرستان هرسین قرار گرفته است، ارتفاع گنج‌دره نسبت به سطح دریا بین ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ متر و ارتفاع تپه از سطح زمین ۵ متر و قطر آن ۴۰ متر است که یک محدوده ۱۳۰۰ متر مربعی را شامل می‌شود.

کاوش‌های گنج‌دره در سال ۱۹۶۵ آغاز شد و تا سال ۱۹۶۹ ادامه داشت که این کار تحت نظارت پروفسور اسمیت باستان‌شناس کانادایی صورت گرفت.

در ضمن انجام کاوش‌ها و حفاری‌ها در بعضی از لایه‌ها آثار ساختمانی و معماری تقریبا سالم کشف شد که امتیاز گنج‌دره را نسبت به مکان‌های تاریخی دیگر که متعلق به مرحله پارینه سنگی بوده‌اند، مشخص می‌کند، در گنج‌دره اشیایی به دست آمده و متعلق به زمان‌هایی است که هنوز چرخ کوزه‌گری اختراع نشده بود.

براساس شواهد موجود معماری، اول بار در گنج دره، عصر استقرار در دهکده‌ها، ابداع شد. منازل سکونتی در گنج دره در ابعاد کوچک با چینه و خشت خام شکل گرفته‌اند، خشت ها مکعب مستطیلی و کوچک است و بعضی از دیوارها با ماده سفید رنگی همچون گچ، اندود شده است.

در تپه تاریخی گنج دره واحدهای ساختمانی دارای اتاق‌های کوچک و انبارهایی در طبقه زیرین‌اند و سیلوهای مدور برای ذخیره آذوقه در آن ها تعبیه شده، پوشش سقف اطاق ها احتمالا با حصیر و یا تیرهای چوبی بوده که با گذشت زمان از میان رفته و اثری از آنها باقی نمانده است.

آزمایش‌های صورت گرفته روی زغال‌های به دست آمده از این محل نشان می‌دهد نخستین انسان‌ها در ۸۵۰۰ سال قبل از میلاد در این محل استقرار یافته‌اند، ظروف سفالین درشت با جداره ضخیم که با آتش به صورت نامنظم پخته شده‌اند، پیدایش خشت‌هایی با فرورفتگی در قسمت میانی آن که در دیگر نقاط نمونه آن دیده نشده است، پیکان‌های سنگی، اشیای استخوانی، کوزه‌ها،‌ کاسه‌ها،‌ مهره‌ها و زینت‌آلات از جمله آثار و اشیا به دست آمده در تپه گنج‌دره هستند.

این محوطه نخستین بار در سال 1965 م توسط «فیلیپ اسمیت» مورد گمانه زنی قرار گرفت و در چهار فصل دیگر طی سال های 1967، 1969، 1971 و 1974 م اقدام به حفاری آن نمود. در تپه گنج دره، پنج طبقه استقراری شناسایی شد که از سطح تپه تا خاک بکر با حروف الفبا نشان داده شده است.

علاوه بر قطعات سفالین تعدادی از ابزار سنگی از جمله تیغه، خراشنده، سنگ مادرهای مخروطی و ریز تیغه های هندسی از این تپه به دست آمده است. همچنین تعدادی ظروف سنگی، هاون و دسته هاون، مشته سنگ ساب، چکش سنگی، پیکرک های گلی حیوان و انسان، صفحه های مدور گلی، سوراخ کن های استخوانی، درفش و سوزن استخوانی، مهره های زینتی از جنس صدف نیز در این محوطه شناسایی شده است./س