به گزارش گروه استانهای باشگاه خبرنگاران، شهرستان زابل در جنوب خاوری ایران و شمال استان سیستان و بلوچستان با مساحتی بالغ بر 15 هزار و197 کیلومتر مربع واقع شده که از جانب شمال و شمال شرق با استان خراسان جنوبی و در امتداد مرز با کشور افغانستان، از جنوب با شهرستان زهک و زاهدان، از غرب با کویر لوت هم مرز است.
زابل دارای چهار بخش؛ شیب آب، پشت آب، مرکزی و میانکنگی و چهار شهر محمد آباد، ادیمی، بنجار و دوست‌محمد و همچنین 17 دهستان و حدود 937 روستا دارد. این شهرستان با یک جاده آسفالته به طول 216 کیلومتر به شهرستان زاهدان مرکز استان راه دارد و تا تهران 1078 کیلومتر فاصله دارد.
* پیشینه تاریخی
سیستان سرزمین افسانه ساز کهن ایران، خاستگاه اسطوره‌ها و حماسه‌ها و دستخوش حوادث گوناگونی در طول تاریخ ایران زمین بوده است. یازدهمین سرزمینی است که اهورامزدا بیافرید. این سرزمین باستانی در ادوار مختلف دارای اسامی گوناگون از جمله سیوستان، سکستان، سیستن، ماساژت، آریا پلیس، درانگیانا، زرنگ، زرنج، نیمروز یا نصف‌النهار، زاول، زابل و دهها نام دیگر بوده است.
با اتصال خشکی‌های اطراف قریه حسین آباد و ناصرآباد، روستای بزرگی تشکیل شد که بعد از تاسیس پادگان ارتش به اهمیت آن افزوده شد و سرانجام در سال 1307 ش. شهرستان زابل شکل گرفت. در اواخر عهد کالکولتیک یعنی بین 4000_ 3200 قبل از میلاد در بخش جنوب شرق ایران در سایه لطف رودخانه هیرمند و شرایط مناسب آب و هوایی آن در منتهی‌الیه این رودخانه بستر اولیه تمدن عظیم سیستان در شهر سوخته شکل گرفت و بعدها طی دوره‌های مختلف رخدادهای متعددی تا به امروز بر این منطقه حکمفرما بوده است.
مورخان بنای سیستان را به دست گرشاسپ در 4000 سال قبل از اسلام می‌دانند پس از وی سیستان خاک جهان پهلوانان شاهنامه بوده است. از خاندان‌های مهم باستانی حاکم بر سیستان (کیومرث، هوشنگ، طهمورث، جمشید) و کیانیان (کیقباد، کیکاووس، کیخسرو) البته قبل از مادها بودند که مدت حکومت پادشاهان کیانی 718 سال بوده است.
زرنگ یا سیستان در هخامنشی (505_ 330 پ.م ) از پارت جدا شد و ساتراپ جداگانه‌ای را تشکیل داد که پایگاه مرکزی و مذهبی منطقه بود. در کتیبه‌های کورش و داریوش کبیر از آن به عنوان زارنگیانا نام برده شده است. در سال 23 (ه ق) مسلمانان وارد سیستان شده‌اند و سیستانیان چنان که حقانیت دین مبین اسلام را دریافتند با نامه و پیام امام حسن (ع) به اسلام روی آوردند. در محرم سال (247ه ق) یعقوب لیث صفاری نخستین دولت مستقل ایرانی را پس از اسلام پایه گذاری کرد.
وی خدمات فراوانی به فرهنگ ایران زمین کرد. در 19 بهمن 1330 قیام خونین مردم سیستان برعلیه حکومت خود باخته پهلوی و خاندان علم اتفاق افتاد که طی آن پرچم انگلیس را به آتش کشیدند. در سال 1357 همزمان با سایر نقاط دوران رشادت‌های مردم و پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی بود و بعد از آن انقلاب نیز پاک اندیشان سیستانی با حضور در جبهه‌ها و در صحنه‌های مختلف هم پا و هم آوای برادران و خواهران خود آبادانی و مرزداری از این آب و خاک کوشا هستند.
* آب و هوا
آب و هوای زابل از نوع بیابانی و گرم و خشک با حداقل دما در دی ماه هفت درجه و حداکثر دما در تیر ماه 45 درجه بالای صفر گزارش شده است.
* بادهای سیستان
جریان باد در سیستان در تمامی فصول بر قرار است. بادهای 120 روزه در سیستان حاصل توده‌های پر فشار غربی است که در فصل تابستان از جهت شمال شرق به جنوب شرق می‌ورزد. حداکثر وزش این باد در تیرماه به صد کیلو متر در ساعت نیز می‌رسد که در مسیر باعث جابه‌جایی ریگ‌های روان می‌شود و توفان‌های شن، تپه ماهور و ماسه بادی‌ها را شکل می‌دهد. طرح تثبیت شن‌های روان به وسیله مالچ پاشی و ایجاد پوشش گیاهی تنها راه جلوگیری از پیشرفت این توفان‌ها در منطقه سیستان است. از باد در سیستان بهره‌گیری فراوان می‌شود. از جمله خارخانه‌ها (کولرهای طبیعی منازل)، یخدان‌ها، بادگیرها و آس بادها به طوری که این منطقه به عنوان خاستگاه آسباد در دنیا لقب گرفته است.
* میراث معنوی و مردم شناسی
پیش از ورود و استقرار آریایی‌ها در سیستان، نژادهای بومی در این منطقه می‌زیسته‌اند و بعد از آن مردم ساکن در این منطقه شاخه‌ای از نژاد آریایی هستند که بهتر از سایر نقاط زبان و خصوصیات کلی ایرانیان دوره هخامنشی را حفظ کرده‌اند. این قوم نجیب قرن‌هاست که در این خاک مقدس زندگی کرده‌اند و در واقع نژاد آریا تکامل خود را در دشت سیستان طی کرده است. اقوام سیستانی و زابلی بخش اعظم طوایف سیستان را تشکیل می‌دهند. با توجه به سیر مدنیت در این منطقه و دلایل متعدد دیگر در دوره‌های مختلف از طوایف شیرازی، عرب، بلوچ، قاینی، افغان و هندی به سیستان مهاجرت کرده‌اند.
* زبان و گویش
محققین گویش مردم سیستان را یکی از چهار زبان متروک پارسی عهد باستان یاد کرده‌اند. لهجه سیستانی به زاولی معروف است از بهترین نمونه‌های باز مانده گویش سیستانی سرود آتشکده کرکویه سیستان است. در سال (254 ه ق) یعقوب لیث صفاری دولت مستقل ایران را بعد از اعراب در سیستان بنیاد نهاد. وی زبان پارسی دری را زبان رسمی ایران کرد که تاکنون رسمیت دارد.
* خط
کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن کرد که هنگام شکوفایی این فرهنگ در (3200 ق. م) خط نگارگری در سیستان رواج داشته از جمله گل نگاره ذوزنقه‌ای شکلی است که از دوران ایلامی در لایه دهم شهر سوخته پیدا شده است. در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود، خط اوستایی نیز در بعضی از سکه‌های آن زمان دیده شده؛ پس از اسلام خط معلقی را ابراهیم سجستانی ابداع کرد بعد از شهریاری یعقوب لیث، زبان و کتاب رایج در سیستان، پارسی دری و پهلوی بود.
* فرهنگ عامه
تمدنی که اکنون در سیستان شاهد آن هستیم ره آورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسلی دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمت‌های مختلف زندگی و فولکور منطقه است.
* آیین و مراسم‌ها
در سیستان آیین‌ها بر گرفته از اقلیم و طبیعت منطقه، اعتقادات و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت‌های مختلف انجام می‌شود از جمله آیین‌ها در موقع کار، مراسم محشر، آیین کهن لایروبی بستر رودخانه هیرمند است که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه‌ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می‌شود.
* مراسم جشن گندم
جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکر گزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هر تازه واردی بسیار جذاب است.
* آیین‌های مذهبی
شامل عید فطر، عید غدیر، عید قربان و مبعث پیامبر، تولد امام علی (ع) و مراسم آیینی نیمه شعبان که مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته و یک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می‌کنند. مراسم سحر خوانی و رمضان خوانی در شب‌های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری، آیین‌های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر که مردم به زیارت کوه خواجه و سایر زیارت‌ها می‌روند، جشن می‌گیرند و شادی می کنند. همچنین مراسم و آیین‌های بسیار زیبایی در هنگام تولد و ازدواج اجرا می‌شود.
* ادبیات شفاهی
ضرب‌المثل‌ها، چیستان، افسانه‌های کهن سیستانی، داستان‌های حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی و اصیل مردم دارد.
* موسیقی سنتی
موسیقی بر گرفته از حکمت معنوی و مولود فرهنگ اصیل این دیار است ودارای قدمتی کهن است. در موسیقی سازی، انواع سازهای محلی از جمله قیچک، نی، دایره، سرنا و ساز و دهل استفاده می‌شود که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته شده و در کنار موسیقی آوازی و مقامی که بر گرفته از احساسات و فولکور مردم است و در ردیف‌ها و آواها به صورت دو بیتی‌ها (سیتکها) رباعی‌ها، لالایی‌ها و به مناسبت‌های مختلف اجرا می‌شود. رقص شمشیر از نمونه‌های شاخص موسیقی سازی و آوازی در منطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور و اشتیاق خاصی در جشن‌ها و مراسم آیینی این دیار برگزار می‌شود.
* بازی‌ها و ورزش‌های محلی
- کشتی کچ گردان kach: خاستگاه دیرینه‌ای در سیستان دارد و بسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می‌شود.
- کودی kavade: از بازی‌های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین‌المللی یافته و در بیشتر مسابقات اجرا می‌شود.
خسو khoso، شنا، چوک بازی، چوب بازی و رقص شمشیر مناسک آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه‌ای در سیستان برخوردار است و در بیشتر جشن‌ها برگزار می‌شود.
* پزشکی سنتی
نخستین جراحی جمجمه که با موفقیت در شهر سوخته 6000 سال قبل انجام شده، قدمت پزشکی سنتی را در سیستان نشان می‌دهد. رستم زاد یا اولین سزارین و اولین بیهوشی برای جراحی به نقل از شاهنامه در سیستان اتفاق افتاده است. شکسته بندی و حجامت قدمت دیرینه‌ای در این منطقه دارد و استفاده از گیاهان دارویی در سیستان مرسوم است.
* معماری
یکی از جاذبه‌های سیستان معماری و بهره‌گیری مثبت از فرآیند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمود دارد.
* میراث فرهنگی و جاذبه‌های تاریخی
سیستان را بهشت باستان شناسان لقب داده‌اند. تاکنون محققان داخلی و خارجی بسیاری در این دیار کنکاش کرده‌اند. کارشناسان استان توانسته‌اند تاکنون حدود 500 اثر باستانی از دوره‌های مختلف تاریخی را در این منطقه شناسایی و تعداد 379 اثر را در فهرست ملی به ثبت برسانند.
آثار شهر سوخته، کوه خواجه و دهانه غلامان برای ثبت در فهرست جهانی پیشنهاد داده شده، با توجه به اینکه در گذشته بخش عمده‌ای از سیستان بزرگ در خاک افغانستان و کرمان و خراسان قرار داشته در واقع تعداد بسیاری از آثار باستانی سیستان در خارج از مرزهای جغرافیایی فعلی قرار دارد از جمله شاخص‌ترین این آثار می‌توان به محوطه های باستانی (شهر سوخته 3200 ق.م )، ( محوطه تخت عدالت. اشکانی ساسانی)، ( شهر قاسم آباد، بی بی دوست، خوشداد، اشکانی و اسلامی )، ( شهر کوه خواجه _ اشکانی ساسانی، اسلامی)، (شهر کندر اوض دار _ اسلامی)، (شهر زرنج _ تاریخی، محوطه نادعلی، غزنین، سرخ دک و سپید دک، نیمروز و... در سیستان افغانی ) و غیره اشاره کرد.
قلعه‌های باستانی آن عبارتند از (قلعه کک کهرزاد، ارگ سر سنگ، قلعه چهل دختر، قلعه سام دوره اشکانی و ساسانی، قلعه مچی، قلعه رستم، قلعه تیمور، قلعه کا فران، قلعه رام رود، قلعه فتح از دوره اسلامی، ارگ سه کوهه، ارگ خان ملک، ارگ میر جمال، ارگ کد خدا محمد کیخا و...).
ذوب فلز، سیستم فاضلاب شهری و اوج تمدن شهر نشینی، اولین انیمیشن و بازی فکری دنیا و قدیمی‌ترین چشم مصنوعی و هزاران ماده فرهنگی دیگر، گورستان شهر سوخته با 25 هکتار وسعت و 4000 گور به عنوان یکی از وسیع‌ترین گورستان‌های قبل از تاریخ کمک زیادی به پژوهش در روند شکل گیری تمدن حاشیه هیرمند و نوع اعتقادات ساکنان آن می‌کند به طوری که مردم آن زمان به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشته و اشیاء فراوانی را با مرده‌ها تدفین می‌کردند. به گفته سجادی سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته به علم امروز مدت 450 سال طول می‌کشد کل شهر شناسایی و بررسی شود.
لازم به ذکر است وجه تسمیه شهر سوخته علی‌رغم چند مورد آتش سوزی رخ داده در آن به دلیل تغییر مصب رودخانه هیرمند و خشکسالی‌های ممتد در آن بوده است.
* کوه خواجه (کوه رستم یا کوه شیدا کوه خدا)
این کوه به صورت برجستگی بازالتی سیاه رنگی در فاصله 30 کیلومتری جنوب غربی شهر زابل با 609 متر ارتفاع در میان دریای مقدس هامون به طرز شگفت انگیزی خودنمایی می‌کند و در سال 1310 با شماره 54 در فهرست ملی به ثبت رسیده است.
مجموعه‌ای از آثار دوره‌های مختلف پارتی اشکانی و اسلامی از جمله، یک بنای وسیع و آتشکده آن، قلعه‌های خشتی، راهها و دالان‌های قدیمی، برج باروها و حصارهای مختلف، چند زیارتگاه قبور سنگی، کاخ و شهرهای کوچک و دالان گالری و آثاری به نام‌های کک کهرزاد، ارگ چهل دختر، قلعه کافران، اتاق بی باد، ارگ سرسنگ، زیارت خواجه غلطان، آرامگاه آسیابان، پیر گندم و بریان و... در آن دیده می‌شود.
شاخص‌ترین قسمت، کوه رستم که شاه نشین ریاست خاندان پر قدرت سورن بوده، کهن دژ یا قلعه رستم و قلعه کافران آن است که در دامنه شرقی کوه مستقر است این بنا با معماری زیبای خود یکی از بزرگترین بناهای خشتی پیش از اسلام است که معروف به تخت جمشیدی از خشت و گل است. تزیینات گچبری، گل برجسته‌ها و نقاشی‌های دیواری به عنوان یکی از اولین نمونه‌ها از این دست نیز درآن به چشم می‌خورد.
