باشگاه خبرنگاران جوان؛ مرضیه سادات حسینی- کاروانسرا‌ها بنا‌های زیبایی هستند که در گذشته‌ای نه چندان دور توسط اجدادمان برای تاجران و بازرگانان ساخته شده و محل داد و ستد و معاملات تجاری و حتی جلسات اجتماعی زیادی بوده است. استان تاریخی کرمان نیز به تبع کشورمان از این دست بنا‌های تاریخی زیادی دارد که تنها در شهرکرمان ۱۲ کاروانسرا درکنار سرا‌های تجاری برای امورتجارت ومبادلات اقتصادی استفاده میشد.
شاید برایتان سوال باشد که فرق سرا با کاروانسرا در چیست؟ کاروانسرا‌ها ضمن اینکه ابعاد بزرگتری داشته‌اند محل ورود کاروان همراه با چهارپایان وبار آنها بوده است، اما در سرا‌ها فقط اجناس بوده‌اند که معامله می‌شدند ومکانی برای ورود حیوانات نبوده است.
کرمان به سبب گرم وخشک بودن بنا‌های تاریخی خاصی دارد که نشان از هوشمندی گذشتگان مان دارد دراین اقلیم سازوکاربنایی مانند کاروانسرا نیز متفاوت است.
زیباترین و مجلل‌ترین و وسیع‌ترین و بیشترین تعداد کاروانسرا در این اقلیم ساخته شده است و اکثر قریب به یقین آنها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط است در این معماری حیاط مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل‌ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است.
اتاق مسافران معمولا چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اتاق‌ها جلوگیری شود هم از گرد و خاک کف و حیاط قدری دورتر باشند و در بعضی از کاروانسرا‌ها بین اتاق‌ها و حیاط ایوانی بعرض ۲ متر ساخته میشد تا ضمن تهویه اتاق در سایه قرار گیرد و این اتاق‌ها درب نداشته و در تابستان با پارچه و در زمستان با زیلو پوشانده می‌شده است.
در هر اتاق بصورت مجزا بخاری تعبیه شده است و بهترین اتاق را روبروی ورودی و در بالای ایوان در نظر می‌گرفتند که شاه نشین نام داشت. در پشت حجره‌ها طویله قرار داشت که توسط یک پنجره کوچک از داخل حجره‌ها قابل روئیت بود. شکل کلی کاروانسرا‌ها در اقلیم گرم و خشک بصورت درونگرا ساخته می‌شده است و گاهی اوقات بادگیر‌هایی نیز دارد.
کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک به شش شکل عمده، مدور، چند ضلعی حیاط دار، دو ایوانی، چهار ایوانی، با تالار ستون دار ویا با پلان متفرقه ساخته شده‌اند.
نادر علیدادی سلیمانی باستان شناس و مسئول اداره ثبت وحریم آثارتاریخی میراث فرهنگی وگردشگری استان کرمان دراین خصوص اعتقاد دارد کاروانسراهای کرمان یا درطول جاده‌های تجاری ساخته شده‌اند و یا در مراکز شهری برای تجار دیگر شهر‌ها و از این نظر کاروانسراهای کرمان نشان دهنده این است که کرمان شاهراه تجاری شمال به جنوب و به عبارتی فلات مرکزی ایران به سواحل جنوبی محسوب می‌شده است.
وی با اشاره به بنای خاص این آثار تاریخی می‌گوید: کاروانسرای وکیل کرمان سرآمد کاروانسراهای استان است که تبدیل به هتل سنتی کارمانیکا شده و خوشبختانه حفظ شده است.
وی تصریح کرد: کاروانسرا‌ها دارایی ارزشمندی از گذشتگان هستند که قدیمی‌ترین کاروانسرای استان مربوط به دوران سلجوقیان است که کاروانسرای چندضلعی درشرق استان درجاده کرمان به زاهدان است که کاروانسرای رباط فهرج نام دارد.
وسپس کاروانسراهای دوره صفویه که سرآمد آنها کاروانسرای گنجعلیخان حاکم فرهنگ دوست کرمان است که امروزه تبدیل به موزه گنجعلیخان شده است.
وی با اشاره به اینکه اوج رونق کاروانسرا‌ها در استان کرمان مربوط به دوران قاجاریه است می‌گوید: کرمان دو سه حاکم بزرگ داشت که توجه خاصی به ایجاد بنا‌های تاریخی کردند یکی محمداسماعیل خان وکیل الملک نوری و دیگری ابراهیم خان ظهیرالدوله که در مسیر‌های تجاری دوران خود اقدام به ساخت بنا‌هایی ازجمله کاروانسرا‌ها کرده‌اند.
همچنین تجار و بازرگانان خیر و نیکوکار نیزکمک زیادی به رونق کاروانسرا‌ها کرده‌اند که از جمله این افراد سیدهدایت الله بوده است که در مسیرتجاری سیرجان اقدام به ساخت کاروانسرایی کرده است، علیدادی سلیمانی با اشاره به این مطلب از تفاوت بنای کاروانسراهای واقع در مناطق کویری مانند کرمان با دیگر نقاط کشورپرده برمی دارد.
وی اظهار کرد: کاروانسراهای زیادی اطراف بازاربزرگ کرمان درگذشته محل مبادلات تجاری بوده است که ازجمله این بناها؛ کاروانسرای گلشن، کاروانسرای سیدمهدی، وکیل، کاروانسرای هندو‌ها، کاروانسرای جَربوده‌اند که به جز کاروانسرای جز که چند سال قبل در اثر حادثه‌ای بخشی از آن تخریب شد بقیه قابل مرمت وحتی درحال استفاده به عنوان انباری هستند.
علیدادی سلیمانی وضعیت کاروانسراهای کوزه گران وچهارسوق را نامطلوب دانست وگفت: می‌توان با جذب سرمایه گذار کاربری پذیرایی مانند متل برای کاروانسرایی مانند چهارسوق تعریف کرد چرا که این کاروانسرا در دوطبقه ومملو از اتاق ساخته شده وابعادی کوچک ۵۰ در ۵۰ متر دارد.
وی با اشاره به اینکه تعریف کاربری به بنا‌های تاریخی باعث ماندگاری بنا می‌شود، تاکید کرد: کاروانسرای گنجعلیخان که اکنون بازارچه صنایع دستی است می‌تواند با کاروانسرای شاه عباسی اصفهان رقابت کند.
این کارشناس حوزه مرمت میراث فرهنگی استان بیان کرد: حتی می‌توان در قالب تعاونی‌های مردمی نیزدرحوزه تغییر کاربری کاروانسرا‌ها واستفاده بهینه از این فضا‌های پرانرژی اقدام کرد.
وی از جمله نگرانی‌ها برای ورود میراث فرهنگی به حوزه مرمت بنا‌های تاریخی ازجمله کاروانسرا‌ها را موقوفه بودن این بناها ذکر کرد وگفت: شاید بتوان گفت قریب ۶۰ درصد این کاروانسرا‌ها مالکیت اوقاف ویا بخشی از آن در اختیار اوقاف استان است که کار برای مرمت این بناها را سخت کرده است.
کاروانسراهای محدوده بازار کرمان هرکدام سرگذشت‌های جالبی دارند تجاری که آبرو و اعتبارخود را برای ساخت یا اجاره این بناها به نیت تجارت داشتند حجره‌ها و انبار کالا‌های خود را در این بنا‌های مهندسی شده تاریخی قرار می‌دادند وبه عبارتی اینجا تجارت خانه‌های مختلفی برای شهر کرمان واستان محسوب می‌شده است.
برای بررسی مشکلات سد راه مرمت این آثار با علی جلالی مدیرکل اوقاف وامورخیریه استان کرمان تماس می‌گیرم.
وی با اشاره به اینکه کاروانسراهای کرمانی نیزمانند دیگر موقوفات بعضا پشتوانه مالی دارند یا بدون پشتوانه هستند اظهار کرد: نمونه این بناها حمام ابراهیم خان است که دربازار قیصریه واقع شده وسرمایه گذار برای مرمت و استفاده از این بنا تصمیماتی گرفته شده است.
وی با اشاره به اینکه اوقاف استان کرمان آماده همکاری درحوزه مرمت آثار تاریخی که موقوفه هستند، است، بیان کرد: از نظر اوقاف هیچ مانعی برای کمک میراث در آثاری که حتی موقوفه هستند وجود ندارد هرچند تفویض اختیار در حوزه سرمایه گذاری به هیچ استانی داده نشده، اما این موافقت ضمنی انجام شده که بتوانیم در این بحث ورود کنیم.
جلالی تصریح کرد: در زمان مدیریت شاهرخی مدیرسابق میراث فرهنگی استان نیز صحبت‌هایی شد واز طرف اوقاف برای مرمت بنا‌هایی که جنبه موقوفه دارند اعلام آمادگی شد چرا که احیا و آبادانی شهر واستان را به همراه دارد وهم جان گرفتن آثار تاریخی را باعث می‌شود.
جلالی با اشاره به اینکه برخی موقوفه‌هایی که منابع مالی دارند برای حفاظت از بنا از این منابع کمک گرفته می‌شود، بیان کرد: به طور مثال بنای شاه نعمت الله ولی ماهان منابع مالی دارد که اخیرا نیز برخی مرمت‌ها از محل همین درآمد‌های این اثر تاریخی انجام شد.
وی تصریح کرد: مشکلی که ماداریم در سال‌های اخیر دربخش دولتی بودجه مرمتی که باید اختصاص داده میشد لحاظ نشد از سوی دیگر بنا‌هایی که واقف نیت عام المنفعه داشته را می‌توان سرمایه گذاری کرد و از آن کاربری‌های جدید تعریف کرد، اما برخی موقوفه‌ها مانند بیمارستان مرسلین کرمان که نیت اختصاص به امر خاصی دارد صرفا باید درهمان بخش کاربری داده شود.
وی بیان کرد: حمام ابراهیم خان نیزبه سبب عام بودن نیت واقف تبدیل به موزه شده ویا کاروانسرای انار درجوار امامزاده محمدصالح که تبدیل به سفره خانه سنتی شده است ازهمین دست موقوفه هاست.
وی از برگزاری جلسه با استاندارکرمان برای رفع موانع کاربر روی موقوفه‌های تاریخی کرمان خبرداد وگفت می‌توان امیدوار بود که در سال جدید بخشی از سرمایه گذاری‌ها دراین حوزه انجام شود از کاروانسرا‌ها وبنا‌های تاریخی استفاده درآمدزایی به نفع اثرتاریخی کرد.
با این تفاسیر به نظر می‌رسد این جاذبه‌های زیبای تجارتی به زودی درکرمان با کاربری جدید اعلام حضور کنند.
در کوچه پس کوچه‌های اطراف بازار کرمان هنوز می‌توان رد تاریخ زیبای گذشتگان مان را دید همان‌ها که ازخود بنا‌هایی به یادگار گذاشتند که هرکدام هزاران قصه عجیب از نجابت وسختکوشی مردم این دیار درخود دارد.