مسجد سید، یکی از شاهکارهای معماری اسلامی اصفهان، که در دوره قاجار ساخته شده، امروز در معرض تهدیدی جدی به نام فرونشست زمین قرار دارد. این پدیده به‌واسطه برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و نوسانات دمایی، موجب نشست نامتقارن زمین در نقاط مختلف شهر شده است. فرونشست‌ها نه‌تنها تهدیدی برای زیرساخت‌های شهری به شمار می‌آید، بلکه آثار تاریخی مهمی همچون مسجد سید را نیز به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار می‌دهد. شکاف‌های عمیق در دیوارهای گنبد و شبستان این مسجد، نمایانگر بحران زیست‌محیطی جدی است که باید هرچه سریع‌تر مدیریت و مهار شود.
پدیده فرونشست زمین در اصفهان سال‌هاست که افزایش یافته است و بسیاری از بناهای تاریخی این شهر را در معرض خطر قرار داده است. مسجد سید نیز که در قلب بافت تاریخی اصفهان قرار دارد، به عنوان یک اثر فرهنگی ارزشمند، با مشکلاتی چون ترک‌های عمیق در گنبد و دیوارهای آن مواجه است. این ترک‌ها که نتیجه نشست زمین و فشارهای ناشی از تغییرات در لایه‌های زیرین زمین هستند، در صورت ادامه یافتن می‌توانند آسیب‌های غیرقابل جبرانی به این اثر تاریخی وارد کنند. گزارش حاضر به بررسی این بحران زیست‌محیطی و تهدیدات آن برای مسجد سید می‌پردازد و تأکید دارد که برای نجات این بنا، علاوه بر مرمت‌های اضطراری، نیازمند یک برنامه جامع برای کنترل و مدیریت منابع آب زیرزمینی هستیم.
فرونشست زمین؛ عامل اصلی تهدید برای مسجد سید
پدیده فرونشست در اصفهان به‌ویژه در مناطق بافت تاریخی، یکی از بحران‌های اصلی است که در اثر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی به وقوع پیوسته است. حسن کیانی، دکترای زمین‌شناسی و مدرس دانشگاه در خصوص این پدیده و تأثیر آن بر مسجد سید می‌گوید: فرونشست زمین به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و فشار بر لایه‌های خاک به‌وجود می‌آید. در مسجد سید، این پدیده موجب ایجاد ترک‌هایی در گنبد و دیوارهای آن شده است. این ترک‌ها به تدریج در حال گسترش هستند و تهدید جدی برای ساختار این بنای تاریخی محسوب می‌شوند.
وی در ادامه می‌افزاید: یکی از مشکلات اصلی این است که فرونشست زمین در اصفهان به‌طور عمومی در حال افزایش است و این افزایش به‌طور مستقیم بر سازه‌های تاریخی تأثیر می‌گذارد. بدون کنترل منابع آب زیرزمینی و مدیریت صحیح این منابع، این روند ادامه خواهد داشت و خطرات بیشتری برای مسجد سید و دیگر آثار تاریخی به‌وجود خواهد آمد.
گنبد مسجد سید در خطر تخریب؛ آیا مرمت‌های اضطراری کافی است؟
نادر محمدی، مهندس سازه و کارشناس ارشد مرمت درخصوص آسیب‌های سازه‌ای مسجد سید می‌گوید: گنبد مسجد سید به عنوان یکی از نمادهای معماری اسلامی، با چالش‌های جدی روبه‌رو است. ترک‌های عمیق که در دیوارهای گنبد مشاهده می‌شود، ناشی از نشست‌های نامتقارن زمین است. این ترک‌ها اگر به موقع ترمیم نشوند، می‌تواند منجر به فروپاشی بخش‌هایی از گنبد شود.
وی ادامه می‌دهد: مرمت‌های اضطراری که تاکنون انجام شده‌اند، شامل تقویت دیوارها و ترمیم بندکشی‌ها بوده است، اما این اقدامات برای جلوگیری از آسیب‌های بیشتر به گنبد کافی نیست. نیاز به یک برنامه مرمتی دقیق و پایدار است که به همراه آن، مدیریت منابع آب باید در اولویت قرار گیرد.
چالش‌های موجود در کنترل فرونشست زمین و نجات آثار تاریخی
رضا کیانی، کارشناس عضو هیئت علمی و کارشناس حوزه میراث فرهنگی و آسیب‌شناسی بناهای تاریخی در خصوص کنترل فرونشست در مسجد سید اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: برای نجات مسجد سید و دیگر آثار تاریخی، نیاز است که برداشت آب‌های زیرزمینی کاهش یابد. این امر مستلزم همکاری تمامی نهادهای دولتی و محلی، از جمله وزارت نیرو و میراث فرهنگی است. همچنین باید از فناوری‌های نوین مانند رادار نفوذی زمین و سیستم‌های موقعیت‌یاب دقیق استفاده شود تا بتوان ترک‌ها و آسیب‌ها را به‌طور دقیق‌تر شبیه‌سازی و ارزیابی کرد.
وی در خصوص اهمیت تأثیر فرونشست بر سازه‌های تاریخی اصفهان می‌افزاید: پدیده فرونشست زمین در اصفهان به‌ویژه در محله‌های قدیمی مانند محله مسجد سید، به‌مراتب خطرناک‌تر از مناطق دیگر است. این پدیده نه‌تنها بر کیفیت زندگی شهری تأثیر می‌گذارد، بلکه باعث تخریب بسیاری از بناهای تاریخی با اهمیت فرهنگی و مذهبی نیز شده است. در شرایط فعلی، آثار فرونشست به راحتی می‌تواند باعث شکاف‌ها و ترک‌های گسترده‌ای در سازه‌هایی شود که قرن‌ها استوار بوده‌اند. ترمیم این ترک‌ها نه تنها از لحاظ فنی و اقتصادی هزینه‌بر است، بلکه از نظر میراث فرهنگی نیز چالشی جدی محسوب می‌شود.
این کارشناس حوزه میراث فرهنگی و آسیب‌شناسی بناهای تاریخی ادامه داد: مسجد سید نمونه‌ای از آن دسته آثار تاریخی است که در صورت عدم توجه به پدیده فرونشست، ممکن است برای همیشه آسیب‌های جبران‌ناپذیری ببیند. البته مشکل فرونشست زمین در این منطقه به‌خوبی شبیه به بحران‌های زیست‌محیطی دیگر در سراسر جهان است، اما در اصفهان به‌ویژه در مناطقی مانند مسجد سید، باید توجه ویژه‌ای به این پدیده داشت. این مشکلات نه تنها به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، بلکه به علت ضعف‌های موجود در برنامه‌ریزی شهری و عدم مدیریت مؤثر منابع آبی تشدید می‌شود. برای جلوگیری از آسیب‌های بیشتر، باید ترکیبی از راهکارهای فنی و مدیریت آب‌های زیرزمینی در دستور کار قرار گیرد.
منبع: مهر