شعرهای نوین او، همچون «افسانه»، به فراتر از مرزهای شعر کلاسیک رفته و نگاهی جدید به بیان احساسات و دغدغه‌های اجتماعی ارائه داد. نیما با توانمندی در کنار نگارش زیبا و مفهوم‌سازی نو، نقشی کلیدی در گذار از سنت به مدرنیته در ادبیات ایران ایفا کرد و همچنان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های ادبی کشور شناخته می‌شود.
«علی اسفندیاری» یا همان «نیما یوشیج»، شاعر نوگرای ایرانی و بنیانگذار شعر نو در ۲۱ آبان ۱۲۷۶ در "روستای یوش" از توابع شهرستان نور در استان مازندران به دنیا آمد. او در خانواده‌ای فرهنگی متولد شد که تأثیر زیادی بر رشد فکری و ادبی او داشت. نیما در ۱۳ دی سال ۱۳۳۸ در تهران درگذشت. او از پیشگامان ادبیات نوین ایران و یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ ادبیات فارسی به شمار می‌رود. مرگ او در دوران زندگی‌اش آن‌چنان بازتاب گسترده‌ای نداشت، اما پس از درگذشت او، تأثیراتش در شعر فارسی نمایان شد.
نیما در دوران کودکی با علم و ادب آشنا شد. از آنجا که پدرش از رجال فرهنگی بود، در خانه، محیطی علمی و هنری برای او فراهم بود. نیما در ابتدا در مدارس یوش و سپس در تهران به تحصیل پرداخت. در دارالفنون تهران یکی از معتبرترین مدارس آن دوران، به تحصیل در رشته‌های مختلف پرداخت و با مفاهیم جدید علمی آشنا شد. در همین زمان بود که علاقه‌ی او به ادبیات شکل گرفت و آثار شاعرانی مانند حافظ، فردوسی و سعدی را مطالعه کرد.
نیما یوشیج در خانواده‌ای با فرهنگی غنی رشد کرد. در دوران قاجار، ایران در حال گذار از سنت‌های قدیمی به سمت نوگرایی بود. نیما در این جو اجتماعی و فرهنگی پرورش یافت. همچنین، در دوران حکومت رضا شاه و سپس محمدرضا شاه، جامعه‌ی ایران شاهد تغییرات زیادی بود که این تحولات سیاسی و اجتماعی بر ذهن و آثار نیما تأثیر زیادی گذاشت.
آغاز فعالیت‌های ادبی نیما
نیما یوشیج در سنین نوجوانی شروع به سرودن شعر کرد. اولین اشعارش در قالب‌های کلاسیک فارسی نوشته شده بود، اما به سرعت به این نتیجه رسید که برای بیان تفکرات و احساسات جدید خود، به تغییرات عمده در فرم و ساختار شعر نیاز دارد. در این زمان، او تحت تأثیر محیط اجتماعی و فکری جدید قرار گرفت که در آن شعرهای آزاد و نوین از اروپا وارد ایران می‌شدند.
نیما در دهه ۱۳۰۰، پس از آشنایی با شعرهای نو و مدرن اروپایی، اولین اشعار نو خود را آغاز کرد. او از قالب‌های سنتی همچون قصیده و غزل فاصله گرفت و به شعر آزاد (شعر نو) روی آورد. اولین شعرهای او که به شکلی نوآورانه و متفاوت از شعر کلاسیک فارسی بودند، در سال ۱۳۰۴ منتشر شد. مهم‌ترین اثر او در این دوران، شعر «افسانه» بود که به نوعی آغازگر شعر نو در ایران به شمار می‌آید. این شعر نه‌تنها در ساختار، آزاد و غیرمتقارن بود، بلکه مفاهیم جدیدی مانند آزادی فردی، جامعه و انسان‌های دردمند را مطرح کرد.
نیما یوشیج در دوران تحصیل خود در فرانسه، با ادبیات مدرن غرب آشنا شد. او از شعرهای پیشگامانی مانند شارل بودلر و پل ورلن تأثیر پذیرفت. این شاعران اروپایی نیز مانند نیما به استفاده از فرم‌های آزاد و زبان ساده پرداختند و از پیچیدگی‌های زبان کلاسیک فاصله گرفتند. این تأثیرات بر نیما یوشیج به وضوح قابل مشاهده است و شعرهای او به دلیل انعطاف‌پذیری در فرم و زبان، با تحولات جهانی همگام شد.
سبک و نوآوری‌های نیما یوشیج
نیما یوشیج با پایه‌گذاری شعر نو در ایران، مفهوم جدیدی از شعر را معرفی کرد. او برخلاف شاعران کلاسیک فارسی که به قالب‌های ثابت و منظوم مانند غزل و قصیده پایبند بودند، از قالب‌های آزاد و بدون قافیه و وزن معیّن استفاده کرد. این سبک، که به شعر آزاد یا شعر نو معروف شد، به شاعران پس از نیما این امکان را داد که به راحتی احساسات و تفکرات خود را بدون محدودیت‌های قالبی بیان کنند. شعر آزاد نیما برای بیان هر نوع محتوا و مفهومی، از جمله مسائل اجتماعی، فلسفی و طبیعی، کاملاً مناسب بود.
شعر نیما ویژگی‌های خاصی دارد که آن را از دیگر شعرهای فارسی متمایز می‌کند.
از جمله ویژگی‌های شعر نیما می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
استفاده از زبان ساده و روان: نیما از زبان ساده و غیرپیچیده برای بیان مفاهیم پیچیده‌ی انسانی و اجتماعی استفاده می‌کرد.
تصاویر طبیعی و استعاره‌ها: او از تصاویر طبیعی و استعاره‌های خاص برای بیان مفاهیم معنوی و اجتماعی استفاده می‌کرد.
آزادی در فرم: نیما در شعرهایش، برخلاف شعر کلاسیک، از قالب‌های آزاد و بی‌وزن استفاده می‌کرد.
ارتباط با مسائل اجتماعی: اشعار نیما به‌ویژه در مقاطع مختلف تاریخی، به مسائل اجتماعی و سیاسی می‌پرداخت و از این طریق تأثیر زیادی بر مخاطبان گذاشت.
آثار مهم نیما یوشیج
منظومه «قصه رنگ‌پریده» در حقیقت نخستین اثر منظوم نیمایی است که در قالب مثنوی سروده شده است. شاعر در این اثر زندگی خود را روایت کرده است و از خلال آن به مفاسد اجتماعی پرداخته است. بخش نخست این کار در قرن بیستم چاپ شده بود. او سپس «افسانه» را سرود که در آن روحی رمانتیک حاکم است و به عشق نیز نیما نگاهی دیگرگونه دارد و عشق عارفانه را رد می‌کند. چنان‌که خطاب به حافظ می‌گوید:
«حافظا این چه کید و دروغ است کز زبان می‌وجام ساقی است
نالی ار تا ابد باورم نیست که بر آن عشق‌بازی که باقی است
من بر آن عاشقم کو رونده‌است»
(افسانه)
در مجموع نوشته‌های نیما یوشیج را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:
مقاله‌های نیما یوشیج که در زمان همکاری با نشریه‌های آن‌دوران نوشته است.
نامه‌های نیما یوشیج، این نامه‌ها اغلب برای دوستان و همفکران نوشته شده است و در برخی از آن‌ها به نقد وضع اجتماعی و تحلیل شعر زمان خود پرداخته است؛ از جمله در نامه‌هایی که به استادش "نظام وفا" نوشته است.
شعرهای نیما یوشیج که آثار مهم آن به شرح زیر است:
قصه رنگ پریده، ، خانواده سرباز، ای شب، افسانه، مانلی، شهر شب و شهر صبح، ناقوس قلم‌انداز، فریادهای دیگر و عنکبوت رنگ، آب در خوابگه مورچگان، مانلی و خانه سریویلی، مرقد آقا (داستان)، کندوهای شکسته (داستان)، آهو و پرنده‌ها (شعر و قصه برای کودکان)، توکایی در قفس (شعر و قصه برای کودکان).
آثاری درباره‌ی نیما یوشیج
مهدی اخوان ثالث: بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج
مهدی اخوان ثالث: عطا و لقای نیما یوشیج
شاپور جورکش: بوطیفای شعر نو
بهمن شارق: نیما و شعر فارسی، بررسی و نقد آثار نیما یوشیج
حسین صمدی: کتاب‌شناسی نیما
سیروس طاهباز و محمدرضا لاهوتی: یادمان نیما یوشیج
محمد عبدعلی: فرهنگ واژگان و ترکیبات اشعار نیما یوشیج
محمود فلکی: نگاهی به شعر نیما
نیما اشعاری به زبان مازندرانی نیز دارد که با نام «روجا» چاپ‌شده است.
نیما، نظریه‌پرداز شعر مدرن
«ایلیا دیانوش» شاعر و پژوهشگر حوزه ادبیات درباره نیما یوشیج می‌گوید: «نیما سردمدار شعر مدرن فارسی است. کار نیما صرفا کوتاه و بلند کردن مصرع‌ها و شناور کردن قافیه در شعر نبوده است. نیما به شاعران معاصرش پیشنهاد می‌دهد، به‌جای توصیف تأثرات خودشان، عنصر تأثیرگذار بر خود را توصیف کنند تا همزادپنداری مخاطب با شاعر از طریق یک تأثیرپذیری تقریبا مشترک از آن عنصر مؤثر، به دست بیاید. او حرکت شعر ایران را که همواره از ذهنیت به‌سوی عینیت بوده است، در جهتی معکوس تغییر می‌دهد.»
وی می‌افزاید: «بدون شک او نظریه‌پرداز و سردمدار شعر و ادبیات مدرن ماست. «محمدتقی بهار» هم در مقدمه «سبک‌شناسی» اشاره کرده که ادبیات فارسی از آغاز تا دوران مشروطه، همواره دو پایه بیشتر نداشته است؛ یکی علوم مقدماتی زبان عرب و دیگری تحقیقاتی در متن زبان فارسی و فراگرفتن قواعد ناقص زبان و تاریخ لغت. اما پس از دوران مشروطه نیز که شعر ما چه از حیث صوری و چه از حیث ماهوی متحول شد، تنها نیما بود که تحول را نه به دستکاری در ظاهر شعر محدود کرد و نه حتی به تأثیرپذیری از مکاتبی همچون رمانتیسم، رئالیسم و سمبولیسم؛ بلکه روی مشکل اصلی شعر فارسی دست گذاشت که سوبژکتیو یا ذهنی بودن آن بود.»
این پژوهشگر ادبیات ایران ادامه می‌دهد: «نیما در داستان بلند «مرقد آقا» در خلق یک داستان مدرن کوشیده و دو خط خانواده و اجتماع را به شکل دو رویه هم‌خوان برای القای حسی واحد، کنار هم نهاده است، یعنی همان شگردی که بعدها «به‌آذین» در «دختر رعیت» به کار بست. در این داستان نیما در مبارزه با کج‌اندیشی و خرافه‌پرستی در قالب داستانی جهل‌زدا و توهم‌ستیز پیشتازی می‌کند، یعنی همان خطی که بعدها در «عزاداران بیل»، «توپ» و «ترس و لرز» غلام‌حسین ساعدی دنبال می‌شود.»
نیما یوشیج و تأثیرات اجتماعی و فرهنگی
«نیما یوشیج» نه‌تنها در شعر بلکه در فرهنگ عمومی ایران تأثیرات عمیقی به جای گذاشت. شعر نو که نیما بنیانگذار آن بود، تأثیر زیادی بر شاعران و نویسندگان معاصر او داشت. شاعران مهمی مانند احمد شاملو، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد و مهدی اخوان‌ثالث از تأثیرات نیما بهره بردند و بسیاری از ویژگی‌های شعر نو او را در آثارشان به کار بردند. شعر شاملو، به‌ویژه در دوره‌ای که او به دنبال آزادی‌های فردی و اجتماعی بود، به‌طور مستقیم از نیما تأثیر گرفت.
نیما یوشیج یکی از بزرگ‌ترین شاعران معاصر ایران است و جایگاه او در تاریخ ادبیات ایران به‌طور ویژه‌ای برجسته است. او نه‌تنها در عرصه‌ی شعر، بلکه در تحولات فکری و اجتماعی ایران نیز نقش داشت. اشعار نیما در گذار از دوران سنّت به دوران مدرن و از دوران قاجار به دوران پهلوی، نقش مهمی ایفا کرد. آثار او همچنان در عرصه‌ی فرهنگی و ادبیات ایران مورد مطالعه و تحلیل قرار می‌گیرند.
نیما یوشیج به عنوان پیشگام شعر نو در ایران، نه‌تنها در عرصه‌ی ادبیات ایران بلکه در سرتاسر جهان عرب و شرق نیز تأثیرگذار بود. او با بسیاری از شاعران و نویسندگان هم‌عصر خود روابط دوستانه داشت و اغلب در محافل ادبی و فرهنگی شرکت می‌کرد. او با مهدی اخوان ثالث، سیاوش کسرایی، سیمین بهبهانی و دیگر شاعران نوگرا ارتباط داشت و نقدهایی را در راستای توسعه‌ی شعر نو بیان می‌کرد. نیما با اخوان ثالث، به‌ویژه در زمینه‌ی شعر اجتماعی، تاثیر زیادی بر هم داشتند. او همچنین از نامه‌نگاری‌هایی با شاعران معاصر خود مانند احمد شاملو و فروغ فرخزاد بهره می‌برد.
نیما همچنین به‌واسطه‌ی گسترش شعر نو، به شکلی غیرمستقیم در روند تغییرات اجتماعی و سیاسی ایران نیز دخالت داشت. او به نقد حکومت‌های وقت و مسائلی همچون بی‌عدالتی اجتماعی و فقر مردم در اشعارش می‌پرداخت و این انتقادات گاه با مشکلاتی برای او همراه می‌شد. نیما یوشیج به عنوان بنیانگذار شعر نو در ایران، در محافل ادبی جهانی نیز مورد توجه قرار گرفت. از او به عنوان یک شخصیت ادبی برجسته در خاورمیانه و آسیا یاد می‌شود. تاثیرات او حتی به اروپا و دیگر بخش‌های جهان نیز رسید. شعرهای او در دوران معاصر، همچنان در دانشگاه‌های مختلف جهان تدریس می‌شود و در سمینارها و کنفرانس‌های بین‌المللی مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.
مرگ نیما یوشیج و ارزیابی میراث او
نیما یوشیج در تاریخ ۲۳ دی سال ۱۳۳۸ شمسی در تهران درگذشت و در امامزاده عبدالله تهران به خاک سپرده شد. او وصیت کرده بود که بعد از مرگش پیکرش به خانه‌اش در یوش منتقل شود. در سال ۱۳۷۲ پیکر او در حیاط خانه و در کنار آرامگاه خواهرش بهجت‌الزمان اسفندیاری و سیروس طاهباز نویسنده و مترجم ایرانی آرام گرفت.
خانه نیما در یوش بنایی قدیمی است که قدمت آن به زمان قاجار برمی‌گردد. این بنا به‌عنوان اثر ملی از طرف وزارت میراث فرهنگی ثبت شده است و از آن محافظت می‌شود و بازدید آن برای عموم مردم آزاد است.
در زمان مرگ نیما یوشیج، تأثیرات او بر شعر فارسی هنوز به‌طور کامل نمایان نشده بود. در آن‌زمان، بسیاری از مردم و منتقدین هنوز بر روی شعرهای کلاسیک و سنتی متمرکز بودند و شعر نو به‌طور کامل پذیرفته نشده بود. نیما در آن‌زمان در شرایطی زندگی می‌کرد که کمتر به عنوان یک پیشرو در شعر فارسی شناخته می‌شد. او در دوران زندگی‌اش، با مشکلات مالی و اجتماعی زیادی مواجه بود و حتی به علت شیوه‌های نوآورانه شعرش، بارها با مخالفت‌هایی از سوی روشنفکران و جامعه‌ی هنری آن‌زمان مواجه شد.
پس از مرگ نیما، تاثیرات او در شعر و فرهنگ ایرانی بیش از پیش نمایان شد. شعر نو، که او به آن جان تازه‌ای داد، در دهه‌های بعدی به یکی از ارکان اصلی شعر معاصر ایران تبدیل شد. شاعران بزرگی مانند احمد شاملو، سهراب سپهری و فروغ فرخزاد از نیما به عنوان یک الگوی برجسته بهره بردند و سبک‌های مشابهی را دنبال کردند.
نیما یوشیج به‌عنوان یکی از پیشگامان شعر نو نه تنها در ایران بلکه در سطح جهانی نیز شناخته شد. شاعران و منتقدان خارجی که به تحلیل و نقد شعر معاصر پرداخته‌اند، اغلب به تأثیرات نیما بر شاعران دیگر کشورها اشاره کرده‌اند. آثار نیما در کشورهای مختلف، ترجمه و منتشر شده‌اند و توجه جهانیان را به خود جلب کرده‌اند. در برخی از مقالات پژوهشی و سمینارهای بین‌المللی، شاعران ایرانی مانند نیما یوشیج و احمد شاملو در کنار شاعران برجسته‌ای چون ناظم حکمت و پابلو نرودا قرار گرفته‌اند.
یکی از مهم‌ترین تأثیرات نیما یوشیج در کشورهای عربی بوده است. شعرهای او به دلیل استفاده از زبان ساده و پیوند با مسائل اجتماعی و انسانی، در کشورهای عربی مورد توجه قرار گرفته‌اند. بسیاری از شاعران عرب مانند نزار قبانی و محمود درویش تحت تأثیر شعر نیما قرار گرفته‌اند و او را به عنوان یک شاعر پیشرو در جهان عرب می‌شناسند.
«نیما یوشیج»، به‌عنوان «بنیانگذار شعر نو در ایران»، نه‌تنها در عرصه‌ی ادبیات فارسی، بلکه در فرهنگ و جامعه‌ی ایرانی نیز تحولی بزرگ ایجاد کرد. با شکستن قالب‌های سنتی و معرفی «شعر آزاد»، او توانست زبان فارسی را به ابزاری جدید برای بیان احساسات پیچیده، دغدغه‌های اجتماعی و نقدهای فرهنگی تبدیل کند.
آثار نیما یوشیج، از جمله «افسانه»، همچنان نقطه‌عطفی در تاریخ ادبیات معاصر ایران هستند و نسل‌های بعدی شاعران را تحت تأثیر خود قرار دادند. نیما نه‌تنها در ادبیات ایران، بلکه در سطح جهانی نیز شناخته شده و آثارش به زبان‌های مختلف ترجمه و تحلیل شده است. میراث فرهنگی و ادبی او همچنان الهام‌بخش شاعران و نویسندگان معاصر است و او به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ ادبیات فارسی، جایگاهی ویژه در قلب و ذهن ایرانیان دارد.
منبع: ایسنا