شهرک تاریخی و توریستی ماسوله در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن و در ۶۲ کیلومتری غرب مرکز استان گیلان قرار دارد. این میراث ارزشمند گیلان سال ۱۳۵۴ هجری شمسی با شماره ۱۰۹۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
ماسوله دارای معماری منحصر به فردی است؛ محوطه جلوی خانه‌ها و پشت بام‌ها هر ۲ به عنوان پیاده‌رو استفاده می‌شوند. بافت معماری این منطقه در دوران زندیه شکل گرفت و خیابان‌های کوچک و پله‌های بسیار به هیچ وسیله نقلیه موتوری اجازه ورود نمی‌دهد. معماری ماسوله در یک جمله توصیف می‌شود: حیاط ساختمان بالایی پشت بام ساختمان پایینی است.
فعالیت‌های مرتبط با ثبت جهانی این شهرک تاریخی با حضور هیئت کارشناسی سازمان یونسکو در شهریور ۱۳۸۳ آغاز شد. در خرداد ۱۳۸۹ با حضور نماینده منطقهای یونسکو و برگزاری اولین نشست کارگروه طرح جامع مدیریتی، تأکید بر حفظ منظر فرهنگی ماسوله قوت گرفت.
بیشتر بخوانید
دفتر ثبت جهانی شهرک تاریخی ماسوله از اوایل بهمن ۱۳۹۰ با استقرار در عمارت تاریخی کلاه فرنگی در باغ محتشم شهر رشت فعالیت خود را آغاز کرد. این فعالیتها به صورت غیرمتمرکز و به علت تغییرات متعدد مدیریتی در طول چند سال بعد با فراز و نشیب فراوان همراه شد. این امر سال‌ها در مرحله پیگیری باقی ماند تا جایی که از آن به عنوان بایسته‌ای مغفول یاد شد.
بیشتر بخوانید
پرونده پیشنهادی منظر فرهنگی ماسوله بنا بر نظر مشورتی و مصوبه شورای ملی ثبت آثار در سال ۱۴۰۰ برای دبیرخانه مرکز میراث جهانی یونسکو ارسال شد و دفتر رفع موانع ثبت جهانی این شهر تاریخی، همان سال در استانداری گیلان تشکیل شد و دستگاه‌های متولی درصدد رفع نواقص ثبت جهانی برآمدند.
نماینده یونسکو و هیئت همراه مهر ۱۴۰۱ برای بازدید از ماسوله به گیلان آمدند و این شهرک توریستی را از منظر فرهنگی و تاریخی در راستای انجام فرآیند ثبت جهانی بازرسی کردند. بازدید از مجموعه اشراقی، بافت، بنا‌ها و مساجد تاریخی، کتابخانه شهر، کارگاه‌های نجاری، مناظر طبیعی همچون آبشار خربو و بررسی وضعیت ییلاقات منطقه از فعالیت‌های این گروه ارزیاب بود.
بیشتر بخوانید
پرونده پیشنهادی منظر فرهنگی ماسوله، شهریور ۱۴۰۲ در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض عربستان «دیفر» و مقرر شد ایران این پرونده را پس از رفع نواقص، مجدد در اجلاس‌های بعدی مطرح کند. دیفر به معنی رفع ایراد‌های پرونده و بررسی در اجلاس‌های سال‌های بعد است. به عبارتی دیگر؛ ایران این امکان را دارد تا دوباره پرونده منظر فرهنگی ماسوله را برای یونسکو ارسال کند.
چند هفته پیش از آن نشست، گزارشی منسوب به شورای جهانی بافت‌ها و بنا‌های تاریخی (ایکوموس) با این مضمون منتشر شده بود: «ماسوله ظرفیت ثبت جهانی دارد، اما پرونده تدوین شده آن که سال ۲۰۲۱ به یونسکو تحویل داده شد، حاوی ایرادات اساسی است و به همین دلیل ایکوموس درخواست رد پرونده ثبت جهانی ماسوله را دارد.»
ادامه تکمیل مطالعات ثبت جهانی ماسوله
و حالا بیشتر از یک سال پس از نشست ریاض، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان در تشریح آخرین اقدامات ثبت جهانی ماسوله اعلام کرد: کاوش‌های باستان شناسی منظر فرهنگی ماسوله در جهت تکمیل مطالعات پرونده ثبت جهانی این شهرک تاریخی در حال انجام است.
مسیر جهانی شدن ماسوله تسهیل بخشی شده است و با اخذ نظر مشورتی ایکوموس در اردیبهشت ۱۴۰۳؛ مطالعات تکمیلی پرونده ثبت جهانی ماسوله با محوریت تبیین بهتر ارزش‌های برجسته منظر فرهنگی این شهرک باستانی با اولویت معرفی شواهد تاریخ صنعتگری ذوب آهن اسفنجی در ماسوله و تأثیر آن بر شکل گیری این شهرک در حال انجام است.
بنا بر اعلام اداره کل میراث فرهنگی گیلان، در بررسی‌های جدید باستان شناسی شواهدی ارزشمند از صنعتگری ذوب آهن اسفنجی در دوره پارتی در ماسوله مشاهده شده است.
مشاهدات باستان شناسان نشان می‌دهد از این دوره به بعد؛ توسعه فناوری ذوب آهن اسفنجی در ماسوله رونق جدی گرفته و ابداع کوره‌های چند مرحله‌ای ذوب آهن به ویژه از دوره سلجوقی و ایلخانی نقش بسیار مؤثری در تکامل منظر فرهنگی ماسوله داشته است.
همچنین ۲ هیئت باستان شناسی در ماسوله استقرار دارند، در سال‌های گذشته نیز کاوش‌های ۵ هیئت از جمله کاوش‌های باستان شناسی منظر فرهنگی ماسوله به سرپرستی بهروز همرنگ در این شهرک تاریخی انجام شده بود.