اواخر مهر و اوایل آبان‌ماه فیلم ناخدا خورشید به کارگردانی ناصر تقوایی، یکی از مهم‌ترین نقاط عطف در سینمای ایران و به‌ویژه در حوزه اقتباس سینمایی محسوب می‌شود.
این اثر اقتباسی از رمان مشهور «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی است که به شکل هوشمندانه‌ای در جغرافیای ایران و فرهنگ جنوب کشور بازسازی شده است. اکران این فیلم در سال ۱۳۶۵، درست در دوره‌ای بود که سینمای ایران در حال گذار به سمت سینمایی پست‌انقلابی بود و جامعه ایران در میانه جنگ ایران و عراق روز‌های سختی را سپری می‌کرد. این زمانه‌ای بود که هنرمندان ایرانی باید راه‌های جدیدی برای بیان و بازتاب واقعیت‌های جامعه پیدا می‌کردند و در عین حال سینمای ملی ایران را در مسیر رشد و بلوغ قرار می‌دادند.
تقوایی با ناخدا خورشید نشان داد که چگونه می‌توان از داستان‌های جهانی، به شیوه‌ای بومی استفاده کرد و یک فیلم پرمحتوا و عمیق ساخت که از مرز‌های جغرافیایی فراتر رود. او توانست از رمان همینگوی، که داستانی درباره تقابل میان انسان و طبیعت است، به نحوی اقتباس کند که به فرهنگ و شرایط اجتماعی ایران نزدیک شود. در این فیلم، داستان ناخدا خورشید که با قایق خود بین ایران و کشور‌های خلیج فارس مشغول تجارت غیرقانونی است، به‌خوبی با جامعه و جغرافیای جنوب ایران تطبیق داده شده است.
ساختار روایی و فیلمنامه
فیلمنامه ناخدا خورشید با وفاداری نسبی به ساختار رمان اصلی، روایتگر شخصیتی است که در جستجوی بقا و تلاش برای نجات خود و اطرافیانش، در چالش‌های مختلفی گرفتار می‌شود.
با وجود شباهت‌های عمده میان فیلم و رمان، تقوایی با ایجاد تغییرات کوچک در جزئیات و فضای داستان، آن را بومی و ملی کرد. در حالی که داستان اصلی در آب‌های کارائیب می‌گذرد، در نسخه تقوایی، این ماجرا به آب‌های جنوب ایران و خلیج فارس منتقل می‌شود.
یکی از نکات برجسته در فیلمنامه، شخصیت‌پردازی بسیار دقیق و جذاب ناخدا خورشید با بازی درخشان داریوش ارجمند است. ارجمند توانسته است به‌خوبی شخصیت سرسخت و در عین حال آسیب‌پذیر ناخدا را به تصویر بکشد و از او چهره‌ای ماندگار بسازد.
کارگردانی و فضای بصری
ناصر تقوایی به عنوان یکی از کارگردانان برجسته ایران، با استفاده از چشم‌انداز‌های بی‌نظیر جنوب کشور، توانسته است فضای بصری بسیار قوی و تاثیرگذاری خلق کند. فیلم از سواحل بکر و خلوت جنوب ایران به عنوان بستر اصلی استفاده می‌کند که نه‌تن‌ها زیبایی‌های طبیعی منطقه را به تصویر می‌کشد، بلکه حس تنهایی و انزوای شخصیت‌ها را نیز به خوبی منتقل می‌کند. استفاده از نورپردازی طبیعی و بازی با سایه‌ها نیز به تقویت احساسات و کشمکش‌های درونی شخصیت‌ها کمک می‌کند.
تقوایی در این فیلم با استفاده از رنگ‌ها و نورپردازی‌های دقیق، فضای جنوب ایران را به گونه‌ای به نمایش می‌گذارد که حس خطر و اضطراب همواره بر روی داستان سایه افکنده است. این فضاسازی در کنار موسیقی به‌کار رفته در فیلم، تنش‌های درونی شخصیت‌ها و مبارزه آنها با طبیعت و سرنوشت خود را تشدید می‌کند.
بازیگری
در کنار فیلمنامه و کارگردانی، بازی‌های بازیگران از نقاط قوت دیگر فیلم ناخدا خورشید است. داریوش ارجمند در نقش ناخدا خورشید، با بازی درخشان خود، توانسته است یکی از بهترین و ماندگارترین نقش‌های خود را ایفا کند. او به خوبی توانسته شخصیت مردی را که میان قانون، اخلاق و تلاش برای بقا گیر کرده است، به نمایش بگذارد. سایر بازیگران فیلم نیز با هنرنمایی‌هایی درخشان، به عمق و واقعیت داستان کمک کرده‌اند.
تأثیرات فیلم
ناخدا خورشید نه تنها به دلیل اقتباس هوشمندانه و بومی‌سازی موفق، بلکه به دلیل پیام‌های انسانی و اجتماعی خود نیز مورد تحسین قرار گرفت. این فیلم به‌نوعی انعکاس‌دهنده شرایط اجتماعی و اقتصادی آن زمان ایران بود. در دورانی که جامعه ایران با تحریم‌ها و جنگ دست و پنجه نرم می‌کرد، فیلم به موضوعاتی همچون مبارزه برای بقا، مقابله با قدرت‌های بزرگ‌تر و تلاش برای حفظ استقلال و عزت پرداخت.
از لحاظ تاریخی، ناخدا خورشید یکی از فیلم‌های کلیدی سینمای پس از انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌آید. این فیلم توانست در عرصه بین‌المللی نیز موفقیت‌های زیادی کسب کند و در جشنواره‌های معتبر جهانی مورد توجه قرار گیرد.
نقش در سینمای ایران
این فیلم به‌عنوان یکی از نقاط عطف سینمای ایران در زمینه اقتباس سینمایی شناخته می‌شود. پیش از ناخدا خورشید، سینمای ایران چندان به اقتباس از آثار ادبی جهانی نمی‌پرداخت و حتی اگر چنین کاری انجام می‌شد، نتایج غالباً رضایت‌بخش نبودند. اما تقوایی با این فیلم نشان داد که چگونه می‌توان آثار ادبی بزرگ جهان را به گونه‌ای اقتباس کرد که با فرهنگ و شرایط ایران هماهنگ شود و در عین حال اصالت خود را حفظ کند.
ناخدا خورشید الگوی موفقی برای نسل‌های بعدی فیلم‌سازان ایرانی شد که نشان داد اقتباس تنها به معنای تقلید نیست، بلکه می‌توان داستان‌ها و روایت‌های جهانی را با هویت بومی تلفیق کرد. از این منظر، این فیلم یکی از پیشروترین آثار سینمای ایران در زمینه اقتباس است.
کلام آخر
فیلم ناخدا خورشید اثری ماندگار در تاریخ سینمای ایران است که نه‌تن‌ها به‌دلیل اقتباس هوشمندانه‌اش از رمان «داشتن و نداشتن»، بلکه به‌دلیل کارگردانی قوی، بازی‌های درخشان و فضای بصری بی‌نظیرش شناخته می‌شود. این فیلم، نقطه عطفی در سینمای ایران محسوب می‌شود و همچنان به‌عنوان یکی از بهترین نمونه‌های اقتباس ادبی در سینمای ایران شناخته می‌شود.
این فیلم نه تنها موفقیت‌های بزرگی در جشنواره‌های داخلی و خارجی کسب کرد، بلکه راه را برای نسل‌های آینده فیلم‌سازان ایرانی باز کرد تا به اقتباس از آثار ادبی بزرگ جهان نگاهی جدید داشته باشند. ناخدا خورشید همچنان یک الگوی برجسته برای اقتباس سینمایی در ایران باقی می‌ماند و ارزش آن نه‌تن‌ها به‌عنوان یک فیلم هنری، بلکه به‌عنوان یک نماد از قدرت اقتباس ادبی در سینمای ایران، همچنان پایدار است.
منبع: فارس