هر جا باد‌های مستمر وزیدن گرفته، ایرانیان هوشمندانه آن را به کار بسته‌اند تا این نعمت خدادادی را به برکت سفره‌شان تبدیل کنند، آسبادها (آسیاب بادی) نیز که برخی افراد آن را نخستین ساخته صنعتی بشر می‌دانند قدمتی به بلندای تاریخ دارد.
در پهنه وسیعی از خراسان بزرگ که امروز شامل سه استان خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی است از شمال هرات تا جنوب سیستان با بهره‌گیری از باد‌های ۱۲۰ روزه، در فصلی که مقارن با برداشت غلات است آسبادها به کار می‌افتادند.
اما در میان پهنه‌های شرق ایران سازه‌های دست ساز دیار کویری خراسان جنوبی از اهمیت خاصی برخوردار است و همین اهمیت موجب شده مطابق آخرین شناسایی‌های انجام شده این استان با ۳۱۰ آسباد موجود بیشترین تعداد آسباد را در سطح کشور داشته باشد.
آسبادها سازه‌های بادی هستند که در گذشته با استفاده از نیروی باد برای آسیاب کردن گندم به کار گرفته می‌شد و تا ۷۰ سال پیش در منطقه خراسان جنوبی به ویژه در نهبندان به خاطر وجود باد‌های ۱۲۰ روزه شرق کشور مورد استفاده بوده است.
این آسبادها برخلاف آسیاب گندم اروپایی که به صورت افقی طراحی شده، محور‌هایی به صورت عمودی دارد و ۲ دیوار موازی به ارتفاع ۱۰ متر که به فاصله چهار متری هم قرار دارند، ساختمان عمومی این آسبادها را تشکیل می‌دهند. در قسمت شمالی این محفظه پره‌های بزرگی وجود دارد که با کمک نیروی باد می‌چرخند. چرخش پره‌ها اهرم بزرگ و سنگ زیرین را به حرکت درآورده و عملیات آسیاب کردن شروع می‌شود.
اکنون از نظر تعداد، شهرستان‌های درمیان و نهبندان بیشترین تعداد آسباد را در سطح شهرستان‌های ایران دارد، هرچند در شهرستان‌های بیرجند، سربیشه، قاینات و خوسف نیز آسبادها دیده می‌شوند.
در شهر تاریخی طبس مسینا شهرستان مرزی درمیان که بنیان آن حداقل به دوره اشکانی می‌رسد به خاطر وجود دشت حاصلخیز که تولیدکننده غلات فراوانی بوده، تعداد آسبادها بالاست به نحوی که در این شهر ۶۰ باب آسباد موجود است.
همچنین ۱۶ محوطه دارای آسباد در شهرستان نهبندان قرار دارد که بیشترین آسیاب‌ها در شهر نِه و روستا‌های چهار فرسخ، هم‌اند، گوند، خوانشرف و میغان واقع شده و از جمله آثار تاریخی زیبای ایران زمین به شمار می‌آیند.
با توجه به اهمیت و منحصر به فرد بودن آسباد‌های ایران، رایزنی برای ثبت جهانی آنها از چند سال گذشته آغاز شد و پرونده آن در سه استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی در حال تهیه شدن است.
مدیر پرونده ثبت جهانی «آسباد‌های ایران» مرداد امسال روند تهیه این پرونده را که مشابه پرونده‌های زنجیره‌ای است، به دلیل تعداد زیاد آسبادها در ایران، پیچیده توصیف کرد.
محمدحسن طالبیان افزود: این پرونده در سه استان سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و خراسان جنوبی تهیه می‌شود، ولی با توجه به اینکه فقط در یک استان خراسان جنوبی تعداد این آسبادها به حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ واحد می‌رسد منظم کردن و ترتیب بخشیدن به این تعداد آسباد در یک پرونده، واقعا زمان‌بر است.
وی تاکید کرد: همه نیرو و انرژی خود را روی پرونده آسباد‌های ایران می‌گذاریم و در آینده نزدیک می‌توانیم اطلاعات دقیق‌تری از وضعیت این پرونده گزارش کنیم.
مدیر پرونده ثبت جهانی آسباد‌های ایران گفت: این پرونده به دلیل وسعت و حجم کار شبیه یک پرونده زنجیره‌ای است و کار میدانی آن وقت‌گیر خواهد بود.
روند ثبت جهانی آسباد‌های خراسان جنوبی شتاب می‌گیرد
اما مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: خراسان جنوبی با داشتن ۳۰۸ آسیاب شناسایی شده تاکنون پایتخت آسباد‌های ایران محسوب می‌شود و پرونده آسبادها برای قرار گرفتن در فهرست آثار جهانی یونسکو ارسال شده است.
هادی شاهوردی با بیان اینکه ۹۲ آسباد استان قابلیت ثبت در فهرست آثار جهانی را دارند افزود: تعداد آسباد‌هایی که برای ثبت جهانی در نظر گرفته شده کمتر از آن چیزی است که در استان وجود دارد لذا در حال ارزیابی و تکمیل پرونده هستیم.
وی با اشاره به آخرین اقدامات انجام شده برای ثبت جهانی آسبادها اظهار کرد: با حضور مدیر پرونده ثبت جهانی آسبادها در استان و بررسی مستندات درج پرونده جهانی آسبادها، روند ثبت جهانی آسباد‌های خراسان جنوبی شتاب می‌گیرد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: "محمدحسن طالبیان" معاون پیشین میراث فرهنگی و مدیر تدوین پرونده‌های ثبت جهانی با حضور در استان از آسباد‌های شهرستان‌های بیرجند، نهبندان و درمیان بازدید کرد.
وی افزود: پس از این بازدید‌های میدانی در نشستی با مدیر پرونده ثبت جهانی آسبادها، سرپرست معاونت میراث فرهنگی، مدیر پایگاه‌های آسباد‌های استان و کارشناس مربوطه، مستندات درج پرونده جهانی آسبادها بررسی شد.
شاهوردی گفت: در این بررسی مقرر شد در تعدادی از آسبادها، مرمت، آزادسازی حرایم، فضاسازی و بازآفرینی اطراف آسبادها صورت گیرد و مقامات محلی نیز در مسیر ثبت جهانی آسبادها همراه شوند.
وی اضافه کرد: استان خراسان جنوبی با داشتن ۹ اثر ثبت جهانی در ۶ شاخه رکورد دار ثبت آثار تاریخی و طبیعی در فهرست میراث جهانی است و ثبت جهانی آسباد‌های استان نیز باعث معرفی هرچه بهتر و بیشتر ظرفیت‌های کم نظیر این استان در سطح جهانی خواهد شد.
۳۱۰ آسباد در خراسان جنوبی
مدیر پایگاه آسباد‌های خراسان جنوبی هم گفت: با شناسایی ۲ آسباد جدید در قدمگاه نهبندان، اکنون این استان با دارا بودن بیش از ۳۱۰ آسباد در هفت شهرستان بیشترین تعداد آسباد‌های ایران را به خود اختصاص داده است.
حسین شبانی افزود: این آسبادها در ۴۰ نقطه شهرستان‌های نهبندان، درمیان، سربیشه، بیرجند، قاینات، سرایان و خوسف پراکنده هستند، اما بیشتر تعداد در نهبندان و درمیان شناسایی شده است.
وی بیان کرد: تاکنون ۸۰ آسباد مرمت و بازسازی شده و نیازمند راه‌اندازی و تکمیل زنجیره تولید آرد است که در شهرستان نهبندان ۲ آسباد و درمیان یک آسباد فعال شده و در موعد باد‌های ۱۲۰ روزه سیستان کار می‌کند.
وی بیان کرد: با توجه به مرمت صورت گرفته در نهبندان و درمیان ۶ محوطه نامزد ثبت جهانی شده‌اند و این آسبادها مورد بررسی و تایید مدیر پایگاه آسباد‌های کشور قرار گرفته است.
مسئول میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نهبندان ادامه داد: علاوه بر این یک تیم هفت نفره در حال بررسی سایر آسباد‌های استان هستند تا با شناسایی و ثبت شاخص‌هایی از جمله نوع معماری، سازه و نحوه فناوری به فهرست نامزد‌های ثبت جهانی افزوده شوند.
وی هدف اصلی مرمت آسبادها را راه‌اندازی آنها و تکمیل پرونده ثبت جهانی آسبادها ذکر کرد و گفت: با توجه به اهمیت ثبت جهانی آسباد‌های ایران، با بررسی‌های جدید باستان شناسی تعداد آسبادها در شهر‌های استان در حال افزایش است، چون در مابقی شهر‌ها و روستا‌ها به صورت منفرد واقع شده‌اند.
شبانی ادامه داد: اکنون بیشترین تعداد آسبادها با ۱۱۰ مورد مربوط به شهرستان نهبندان سپس ۱۰۴ مورد در شهرستان درمیان است.
وی گفت: تکمیل پرونده ثبت جهانی آسباد‌های ایران فرادستگاهی بوده و مختص اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیست لذا نیاز به مشارکت و همکاری سایر دستگاه‌ها از جمله بنیاد مسکن، راه و شهرسازی و شهرداری‌هاست.
مدیر پایگاه آسباد‌های خراسان جنوبی یادآور شد: پرونده آسباد‌های ایران برای ثبت جهانی به یونسکو معرفی و پیش بینی شده یک تا ۲ سال آینده مورد ارزیابی قرار گیرد.
وی افزود: بیش از ۷۹ درصد آسباد‌های ایران در خراسان جنوبی، حدود ۱۴ درصد سیستان و بلوچستان، حدود هفت درصد خراسان رضوی، در کرمان و یزد نیز هر کدام یک درصد پراکنده شده است.
شبانی، خراسان جنوبی را زادگاه و خاستگاه آسباد‌های ایران معرفی کرد و گفت: از مجموع آسباد‌های استان نیز ۲۱ درصد مربوط به نهبندان، ۱۹ درصد درمیان و مابقی در سایر شهرستان‌ها پراکنده است.
سال گذشته پرونده «کاروانسرا‌های ایران» به عنوان بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسید که مجموعه چهار کاروانسرا مربوط به خراسان جنوبی است.
تاکنون ۹ اثر این استان در ۶ شاخه شامل باغ و عمارت اکبریه بیرجند، بیابان لوت (مشترک بین خراسان جنوبی، کرمان و سیستان و بلوچستان)، قنات بلده فردوس، روستای خراشاد (توبافی) در حوزه صنایع دستی، ژئوپارک طبس و چهار کاروانسرا ثبت جهانی شده است.
منبع:ایرنا