ربیع از ماده «ربع» است و معنای اصلی آن به عدد چهار بازمی‌گردد. اعراب به فصل بهار که یک‌چهارم سال است، ربیع می‌گویند. از آنجا که ماه‌های ربیع‌الاول و ربیع‌الآخر در آغاز بهار جای گرفته‌اند، به نام این فصل موسوم شده‌اند، زیرا سالی که این نامگذاری انجام شده، مقارن با فصل بهار بوده است. به دلیل مناسبت‌های این ماه از ربیع‌الاول به عنوان بهار ماه‌ها یاد می‌شود.
از سوی دیگر ماه ربیع‌الاول به دلیل ولادت پیامبر (ص) و مجموعه آیین‌هایی که به این مناسبت از سوی اهل سنت و شیعیان برگزار می‌شود، تجلی بخش مفهوم وحدت‌آفرینی آیین‌ها در بین مذاهب مختلف است.
ربیع‌الاول در میان مسلمانان شیعه و سنی از اهمیت خاصی برخورداراست و برگزاری مراسم آیینی در این ماه پیشینه‌ای کهن دارد. در باور گذشتگان ربیع‌الاول ماهی بود که بعد از دو ماه عزاداری، حزن و ماتم فرامی‌رسید و چـون کلمه «اول» به «ربیع» آن وصل شده بود، آغاز و اول هر کار در آن پسندیده و با شگون، خوشی و عافیت تلقی می‌شد؛ به‌ویژه که تقویم‌ها نیز در اغلب احکام روزانه آن کلمه (شاید) یعنی نیکو، پسندیده، خوب و سزاوار را آورده بودند و تکلیف بـه انجام امور می‌کردند. هر شب و روز این ماه برای مردم، شب و روزی بـه منزله ایام قبل از عید نوروز بود که، چون از ماتم بیرون آمده بودند، دل از عزا بیرون می‌آوردند.
در این ماه محاسبات معوقه کسبه، تسویه؛ مطالبات، وصول و بدهی‌ها پرداخت می‌شد و به جهت رونق کسب و کار، مردم به اقداماتی مانند شیرینی خوران، عقد و عروسی، خرید و فروش و... روی می‌آوردند.
ردپای باور‌های مربوط به ماه ربیع‌الاول در اعتقادات مردم مناطق مختلف ایران نیز قابل مشاهده است. اما نمود بیشتر پایبندی به جشن و سرور در این ماه را می‌توان در روز ۱۷ ربیع‌الاول که همزمان با ولادت پیامبر (ص) و ولادت امام صادق (ع) است به شکل همزمان در شیعیان و سنی‌ها دید.
در میان مسلمانان سالروز تولد حضرت محمـد (ص) از گرامی‌ترین روزهاست. این مناسبت به سبب اختلاف روایت‌ها نزد اهل سنت و شیعه در دو روز مختلف جشن گرفته می‌شود. دوازدهم ربیع‌الاول به روایت اهل سنت سالروز تولد پیامبر است، در حالی که شیعیان وقوع این رخداد را تاریخ هفدهم این ماه می‌دانند که مصادف با سالروز ولادت امام جعفر صادق (ع) بنیانگذار شیعه جعفری است. در تقویم امروزِ ایران این روز تعطیل رسمی است و از ۱۲ تا ۱۷ ربیع‌الاول نیز به نشانه همبستگی و وحدت بین مسلمانان، هفته وحدت نامیده می‌شود.
برگزاری جشن میلاد پیامبر (ص) نیز ازمؤلفه‌های جشن‌های مذهبی در ایران تبعیت می‌کند و به همین دلیل در هر منطقه متناسب با آداب و رسوم همان محل برگزار می‌شود. با این وجود کار‌هایی مانند آذین‌بندی و چراغانی، پخش خیرات و نذری، دید و بازدید از سادات، پخت شیرینی، نواختن موسیقی و پوشیدن لباس سنتی از جمله این مؤلفه‌هاست که بین اقوام مختلف ایران دیده می‌شود. نکته قابل توجه این است که بخشی از مردم نیز با استناد به برخی روایات، کتب ادعیه و مفاتیح‌الجنان برخی اعمال مذهبی را در این روز به جا می‌آورند؛ به عنوان مثال مردم سیستان در این روز ولادت پیامبر (ص) روزه می‌گیرند و یا مردم استان قزوین نماز مستحبی می‌خوانند.
کار‌هایی مانند آذین‌بندی از رسوم قدیمی مربوط به جشن‌ها در ایران و جلوه‌ای از شادمانی جمعی است که به مناسبت ایام ۱۷ ربیع‌الاول با وسایلی مانند گُل، چراغ، پرچم و ... انجام می‌دهند تا از این طریق شادی خود را نشان دهند. پس از آن مردم مناطق مختلف ایران برای دعوت به جشن ویژه روز میلاد پیامبر (ص) از روش‌های مختلفی مانند فرستادن کارت دعوت، اعلام از طریق بلندگوی مجلس، خواندن مولودی‌های مخصوص و ... استفاده می‌کردند. به عنوان مثال در روستای «قلعتین» از توابع نوبران ساوه، در گذشته که بلندگو، رادیو و تلویزیون نبود اهالی روستا موضوع ولادت پیامبر و امام جعفر صادق (ع) را از طریق شخصی کـه نام او را چاووش می‌گفتند، به اطلاع مردم می‌رساندند. چاووش، به یکی از ریش‌سفیدان روستا که مورد احترام همه بود، گفته می‌شد. او اهالی روستا را برای شرکت در مناسبت‌ها خبر می‌کرد تا در مسجد حاضر شوند.
در جشن ویژه این روز که مردم معمولا در حسینه‌ها و یا مساجد جمع می‌شوند، پخش نذری‌هایی مانند نقل، شربت، شیرینی‌های محلی هر منطقه و... رواج دارد. کار‌هایی مانند سوزاندن عود و عنبر، حنابستن زنان در حمام، ترکه بازی، زیارت اهل قبور و صدقه دادن نیز جزئی از رسوم مناطق مختلف کشور برای این مناسبت است. در گذشته رفتن به دیدار سادات نیز یکی از رسوم روز ۱۷ ربیع‌الاول بود. طی این دید و بازدید معمولا سادات به نیت برکت سکه یا اسکناسی به مهمانان می‌داد که معمولا تا یکسال آن را در کیف پول خود نگه می‌داشتند. بر همین اساس در کرمان رسم بود که صبح عید میلاد به دیدن سادات محله بروند؛ آنها بر این باور بودند که در این روز مبارک باید بر دست هفت سید بوسه بزنند.
هدیه بردن برای تازه عروسان نیز از رسوم دیگر این روز بود که البته این روز‌ها کمرنگ شده است. به عنوان مثال در بیجار برای نوعروسانی که هنوز به خانه بخت نرفته‌اند، یک قوچ یا گوسفند به همراه مبلغی پول و پارچه از طرف خانواده داماد هدیه می‌فرستند و خانواده نوعروس هم برای داماد کت و شلوار می‌فرستند.
«سفره ختم صلوات» نیز از دیگر رسوم وابسته به روز میلاد پیامبر است که در کرمان به شکل جدی‌تر برگزار می‌شود. در این مراسم زنان دورهم جمع می‌شوند و صاحب نذر بنابر حاجتی که دارد در چند ظرف جداگانه مقداری نمک، شکر و آرد می‌ریزد و با پارچه‌ای سبزرنگ روی آنها را می‌پوشاند. زنان با در دست گرفتن تسبیح و روشن کردن یک عدد شمع به نیت برآورده شدن حاجت خویش بر سر سفره می‌نشینند و بعد از ذکر دعا‌های مخصوص و صلوات خاص حضـرت رسول (ص) بنـا بـه درخواسـت صاحب نذر شروع به فرستادن صلوات می‌کنند. برگزاری سفره ختم صلوات به این ترتیب است که ابتدا شخصی یک عدد تسـبیح بـزرگ را شامل ۱۰۰ یا ۱۱۴ مهره از تربـت سیدالشهدا را در دست می‌گیرد و از مدعوین می‌خواهد به تعداد هر دور تسبیح که می‌فرستند به او اشاره کنند تا یک دانه از تسـبیح بزرگ را برایشان بیندازد. در این فاصله هر کس چندین دور تسبیح صلوات می‌فرستد. پس از پایان سفره نیز هرکدام از زنان مقداری از نمک، شکر یا آرد را به نشانه تبرک برمی‌داند و از آنها در پخت آشی به نام «آش خیرات» استفاده می‌کنند.
همچنین بر اساس یک رسم نانوشته از گذشته تاکنون، معمولا نوزدان پسری که روز ۱۷ ربیع‌الاول به دنیا بیایند را با اسامی مانند محمد، امین، محمدرسول، صادق، مصطفی، محمد امین و یا محمدصادق نامگذاری می‌کنند.
برگزاری مراسم ولادت پیامبر (ص) در میان اهل سنت سابقه طولانی دارد و با آیین‌های ویژه همراه است. اهل سنت میلاد پیامبر را بـا عناوینی همچـون «عید مولود»، «مَوْلِدالنَبِیِّ» یا «المولد النبوی الشریف» می‌شناسند. در ایـن مراسم مردم در منازل، مساجد و... جمع می‌شوند و به مناسبت این روز جشن می‌گیرند. جایی را که این مراسم در آن برگزار می‌شود چراغانی می‌کنند، روی جمع گلاب می‌پاشند و با نقل، شیرینی، شربت و غذا از حاضران پذیرایی می‌کنند. در ابتدای این مراسم چند آیه از قرآن قراعت می‌شود و در ادامه گروه‌های دف‌نوازی شروع به نواختن می‌کنند و همراه با آن اشعاری در مدح پیامبر (ص) می‌خوانند. در پایان نیز حاضران به رو به قبله می‌ایستند و دعا می‌کنند.
در بندر کنگ از توابع استان هرمزگان، مراسم مولودی‌خوانی را فقط شب‌ها، بعد از نماز عشا در مسجد برگزار می‌کنند. افراد در دو ردیف روبروی هم می‌نشینند و جایگاه مولودخوانان در ردیف بالاست؛ گروهی هم که بـه عنوان جوابگو حضور دارند در ردیف پایین می‌نشینند. هر مولودخوان، اشعاری را در مـدح و منقبت حضرت رسول (ص) می‌خواند. میز کوچکی در بین دو گروه وجود دارد که بر روی آن پارچه سبز رنگی پهن می‌کنند و چند عدد گلاب‌پاش روی آن می‌گذارند. مراسـم به این صورت اجرا می‌شود که در ابتدا مولودخوان نوای جلّه را می‌خواند؛ این اشعار شامل داستان و سرگذشت پیامبر از ولادت تا هجرت ایشان به مدینه منوره به زبان عربی است و در ضمن آن، مولودخوان ویژگی‌ها و خصوصیات پیامبر اکرم (ص) را نیز ذکر می‌کند و هر بار که نامی از پیامبر (ص) برده می‌شود جمعیـت صلوات می‌فرستند.
در میان ترکمانان نیز برگزاری جشن مولودی با شکوه زیادی همراه است. مولودی یا جشن ولادت پیامبر برای ترکمن‌ها با شعرخوانی در روز ۱۲ ربیع‌الاول برگزار می‌شود. به اعتقاد آنها پیامبر ۱۲ ربیع‌الاول به دنیا آمده‌اند و پس از ۶۳ سال در همین روز از دنیا رفته‌اند. اگر این روز برابر با دوشنبه یعنی روز تولد پیامبر بود، مولودی بسیار پرهیجانی برگزار می‌کردند و در مجلسی کاملا مردانه ساعاتی به شعرخوانی درباره پیامبر می‌پرداختند.
پی‌نوشت: در بخش‌هایی از این گزارش از اطلاعات کتاب «تقویم آیینی ماه‌های قمری؛ ماه ربیع‌الاول» استفاده شده است.
منبع: ایسنا