خانواده اولین نهاد اجتماعی به شمار می‌رود که پایه‌های جامعه بر آن استوار است. اهمیت کانون خانواده تا جایی است که آن را می‌توان، اولین پایه‌گذار شخصیت، ارزش‌ها و معیار‌های فکری، فرزندان دانست که نقش تعیین‌کننده‌ای در خط‌مشی زندگی آنان در آینده دارد. کودکان و نوجوانان تحت‌تاثیر ارزش‌ها، موازین فردی، اجتماعی و فرهنگی، خانواده‌ای هستند که در آن بزرگ می‌شوند، بنابراین با توجه به نقش‌های خانواده، می‌توان گفت، این نهاد اجتماعی نقش مهمی در جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی نوجوانان دارد. اولیا به موازات توجه به آموزش فرزندانشان، باید به ابعاد تربیتی آنان از نظر رشد خصوصیات انسانی نیز توجه داشته باشند. البته نباید از این نکته غافل شد که در این مسیر، بُعد معنوی و پرورش آن اهمیت بالایی دارد.
خانواده، نقش الگوسازی برای فرزندانشان را دارند
بنابر گفته‌های صفی‌الله ملکی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، خانواده انتقال‌دهنده ارزش‌ها و فرهنگ به فرزندان است، این در حالی است که آینده جامعه نیز بستگی به نوع فرهنگ‌پذیری و جامعه‌پذیری فرزندان دارد.
بنابرنظر ملکی وظیفه والدین آگاهی‌بخشی در تمامی جنبه‌هاست. او می‌گوید: «باید نقش خانواده در بازدارندگی و پیشگیری از جرائم در اولویت باشد چرا که نقش الگوسازی برای فرزندان را دارد.»
این جامعه‌شناس با تاکید بر این مساله که در کشور بحران فرهنگی وجود ندارد، اما شاهد تعارض فرهنگی هستیم، عنوان می‌کند: «باید قدرت تمییز، تحلیل و تشخیص خانواده‌ها بالا برود تا بتوانند نتایج بهتری بگیرند، البته فرهنگسازی صرفا از طریق آموزش کافی نیست بلکه باید قوانین مرتبط با حمایت از خانواده و زنان نیز در جامعه وجود داشته باشد.»
خانواده در کاهش خشونت، فساد و مواد مخدر موثر است
با استناد به مقاله نقش تشکیل خانواده در کاهش آسیب‌های اجتماعی که در هجدهمین کنفرانس بین‌المللی روانشناسی، مشاوره و علوم تربیتی - سال ١٤٠٢- منتشر شده، خانواده اولین محل تربیت و تعلیم فرزندان است، بنابراین می‌تواند به اصلاح رفتار فرزندان کمک کند و به آنها آموزش بدهد، چگونه با دیگران رفتار کنند. این رویه می‌تواند در کاهش آسیب‌های اجتماعی مانند خشونت، فساد و موادمخدر تاثیرگذار باشد. ناصر قاسم‌زاده، روانشناس و مشاور خانواده هم این مساله را تایید کرده و به «شهروند» می‌گوید: «تربیت و شکل‌گیری شخصیت کودک، ارتباط مستقیمی با محیطی که در آن رشد می‌کند، دارد. به این معنی که والدین و کسانی که با کودک زندگی می‌کنند، الگو‌های تربیتی او را تشکیل می‌دهند.»
بنابرنظر قاسم‌زاده، خانواده اولین جایی است که فرد نحوه چگونه زیستن و ارتباط گرفتن را می‌آموزد، بنابراین هر میزان اطلاعات تربیتی و فرزندپروری والدین بیشتر و به‌روزتر باشد، در روند تربیتی فرزندشان، موفق‌تر خواهند بود.
حمایت روانی خانواده، افسردگی، اضطراب و اعتیاد را کاهش می‌دهد
طبق مقاله نقش تشکیل خانواده در کاهش آسیب‌های اجتماعی یکی دیگر از وظایف خانواده در قبال فرزندانشان، حمایت روانی است. حمایت روانی خانواده از فرزندانشان سبب می‌شود تا آسیب‌هایی مانند افسردگی، اضطراب و اعتیاد روند کاهشی پیدا کنند. قاسم‌زاده هم با اشاره به اینکه والدین می‌توانند با رابطه عاطفی و احساسی متناسب با جنسیت و سن فرزندشان با او همراه شوند، می‌گوید: «والدین باید به این نکته توجه داشته باشند که هر سن و دوره‌ای از زندگی نیاز‌هایی دارد که باید به شکل صحیح پاسخ داده شود.»
این مشاور خانواده با اشاره به اینکه امروزه نحوه فرزندپروری با دهه ٦٠ کاملا متفاوت است، عنوان می‌کند: «متولدین دهه ٧٠،٨٠ و ٩٠ هرکدام علایق، خواسته‌ها و سرگرمی‌های مختص به خودشان را دارند، البته روند تغییرات جامعه جهانی در این تفاوت علایق بی‌تاثیر نبوده است.»
تشکیل خانواده به کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک می‌کند
صاحبنظران حوزه تربیتی، تقویت ارتباطات خانوادگی و به موجب آن ایجاد فضای خانوادگی سالم را در کاهش آسیب‌های اجتماعی اثرگذار می‌دانند. بنابرنظر این کارشناسان، خانواده می‌تواند با بهبود کیفیت زندگی به اعضای خانواده کمک کند تا در مقابل مشکلاتی مانند فقر، بیکاری و بیماری مقاوم باشند. با این تفاسیر باید گفت؛ تشکیل خانواده به کاهش آسیب‌های اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک می‌کند. بنابر گفته‌های قاسم‌زاده، رفتار و شیوه والدین در تقویت ارتباطات خانوادگی تعیین‌کننده است. این مشاور خانواده اظهار می‌کند: «برای داشتن خانواده سالم و پویا باید دغدغه نوجوانان مدنظر قرار بگیرد. به همین منظور والدین می‌توانند پیش از نوجوانی فرزندشان، اطلاعات کافی نسبت به تغییرات این دوره و نیاز‌های یک نوجوان کسب کنند. درواقع والدین نباید منتظر بمانند فرزندشان نوجوان شود بعد در پی این باشند که چگونه باید با یک نوجوان رفتار کرد. این رویه می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی نوجوان‌شان و همین‌طور دیگر اعضای خانواده کمک کند.»
برای هریک از تغییرات دوره نوجوانی باید تدبیر و برنامه داشت
این روانشناس با اشاره به اینکه پدرومادر آگاه، هوشیار و توانمند، پدرومادری هستند که نسبت به لحظه‌لحظه زندگی فرزندشان آگاهی دارند و وظایف خود را در قبال او می‌دانند، بیان می‌کند: «متاسفانه گرایش به سیگار و گُل در رده سنی نوجوانان بالا رفته و علل آن را باید در میزان اضطراب، نداشتن ارتباط و جایگاه خوب در خانواده، پایین بودن اعتمادبه نفس و بحث گروه همسالان جستجو کرد.» او ادامه می‌دهد: «یک مادر و پدرِ آگاه برای هریک از این تغییرات دوره نوجوانی تدبیر و برنامه دارد و می‌تواند با نظارت مناسب، برنامه‌ریزی برای اوقات فرزندش و... از این آسیب‌ها جلوگیری کند. درواقع هر میزان آگاهی والدین نسبت به خلق و خوی فرزندشان بالا برود یک گام در پیشگیری از آسیب‌ها جلوتر هستند. متاسفانه در اغلب اوقات ما منتظر می‌مانیم آسیب یا مشکلی پیش می‌آید بعد به دنبال راهکار و درمان می‌گردیم که کاملا رویه اشتباهی است.»
عوامل تاثیرگذار در انحرافات نوجوانان؛ بیمسئولیتی والدین و سختگیریهای افراطی
بنابر گفته مشاوران خانواده، کمبود عاطفه در محیط خانه، تبعیض، اعمال خشونت، بیمسئولیتی والدین، سختگیریهای افراطی، ازدواج دوباره والدین، طلاق و اعتیاد، عوامل مهم و تاثیرگذاری در انحرافات اخلاقی و اجتماعی نوجوانان به شمار می‌روند. قاسم‌زاده هم با تاکید بر نقش پررنگ خانواده در پیشگیری از آسیب‌ها عنوان می‌کند: «در خانواده سالم و پویا که میان اعضای خانواده سازش و گفتگو وجود دارد، آسیب‌های اجتماعی به شکل چشمگیری پایین است.»
این مشاور خانواده، راهکار برون‌رفت از این مساله را در عشق و احترام میان اعضای خانواده می‌داند و می‌گوید: «در خانواده‌ای که میان والدین و اعضای آن عشق و احترام وجود دارد، کمتر شاهد انحراف نوجوانان هستیم. فرزندان میوه درخت عشق والدین هستند، اگر این عشق جاری باشد، میوه دچار
آفت نمی‌شود.»
سرکشی از مقررات و قوانین اجتماعی ریشه در محرومیت عاطفی دارد
کارشناسان امور تربیتی بر این مساله تاکید دارند که محیط متشنج خانواده، می‌تواند باعث محرومیت عاطفی در فرزندان شود. در چنین خانواده‌هایی، نوجوانان از نظر عاطفی احساس کمبود می‌کنند و خود را تنها، بیپناه و طردشده حس می‌کنند. نکته قابل تامل این است که چنین کمبود‌هایی در دوران نوجوانی سبب می‌شود، شاهد سرکشی و رویگردانی از مقررات و قوانین اجتماعی این افراد در بزرگسالی باشیم. البته این احتمال هم وجود دارد که این دست از سرکشی‌ها را از همان دوران نوجوانی بروز بدهند.
مهسا ساداتی، روانشناس هم بر قانونمند تربیت کردن فرزندان تاکید و به «شهروند» می‌گوید: «خانواده‌ها از همان دوران کودکی و قبل از ورود به دوران نوجوانی می‌توانند سبک زندگی سالمی برای فرزندشان برنامه‌ریزی کنند. سبک زندگی سالم مانع بسیاری از آسیب‌ها در دوران نوجوانی است.» ساداتی ادامه می‌دهد: «داشتن قوانین و چهارچوب در خانواده هم تاثیرگذار است. خانواده‌ها باید از همان سنین پایین برای فرزندشان چهارچوب و قوانینی وضع کنند. اغلب خانواده‌هایی که قوانین و چهارچوب دارند در دوره نوجوانی فرزندشان با مشکلات کمتری دست به گریبان هستند.» او بیان می‌کند: «داشتن سرگرمی سالم در دوران کودکی هم در این مسیر کمک‌کننده است به عنوان نمونه کودکی که سرگرمی سالم داشته در دوران نوجوانی جذب الکل یا سیگار نمی‌شود.»
تفاوت‌های بین‌نسلی را بپذیریم
این روانشناس با اشاره به اینکه برخی از والدین شاغل، نظارتی بر دوستان و حتی بازی‌های آنلاین نوجوانان‌شان ندارند، می‌گوید: «قدم اول وقت کافی گذاشتن برای نوجوانان است.» ساداتی ادامه می‌دهد: «والدین با این نگاه که کودک‌شان بزرگ شده و تفکراتش در حال تغییر است با او باید وقت بگذرانند. درواقع پدرومادر‌ها باید با قبول تفاوت‌های بین‌نسلی برای نوجوان‌شان برنامه‌ریزی کنند. یکی از رویکرد‌های خانواده می‌تواند این باشد که نوجوان‌شان را در تصمیم‌گیری‌های خانواده مشارکت بدهند.»
ساداتی با اشاره به اینکه طبیعتا در دوران نوجوانی، گرایش به سمت گروه همسالان بالاست، اظهار می‌کند: «گرایش به گروه همسالان، اختلال به حساب نمی‌آید و کاری که خانواده‌ها می‌توانند در این زمینه انجام دهند، این است که نقش‌شان را نسبت به گروه همسالان پررنگ‌تر کنند.» این روانشناس بیان می‌کند: «والدین برای اینکه نقش پررنگ‌تری نسبت به همسالان داشته باشند باید علاقه‌مندی‌های نوجوان‌شان را بشناسند.»
آموزش و پرورش بازوی کمکی خانواده در نقش تربیتی است
ناصر قاسم‌زاده، مشاور خانواده به «شهروند» می‌گوید: «نقش تربیتی خانواده را مدرسه کامل می‌کند.» این مشاور خانواده با اشاره به اینکه سازمان آموزش و پرورش، در کنار آموزش، نقش تربیت را هم عهده‌دار است، ادامه می‌دهد: «نقش تربیت همیشه جزو تکالیف خانواده است، اما آموزش و پرورش از ٧سالگی بازوی کمکی خانواده می‌شود تا این نقش کارکردی خانواده را تقویت کند.»
این روانشناس عنوان می‌کند: «آموزش و پرورش و محیط مدرسه به نوجوان کمک می‌کند تا بیاموزد چطور در محیط بیرون از خانه مراقب خود باشد و با دیگران ارتباط بگیرد بدون اینکه در تله‌هایی که در جامعه وجود دارد، گرفتار شود.»
او بیان می‌کند: «در کنار آموزش و پرورش، نهاد‌های دیگر فرهنگی، آموزشی، تربیتی مانند صداوسیما، وزارت ارشاد و... باید نقش‌های کمکی خود را ایفا کنند تا نوجوانان در سنین بزرگسالی با شخصیت قوام‌یافته و باثبات به شهروندان کارآمد و مهم بدل شوند.»
آسیب‌پذیری نوجوانان ریشه در تعارض خانواده دارد
به گفته غلامعلی افروز، رئیس اسبق سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور، یکی از ریشه‌های آسیب‌پذیری و کج‌روی‌های اجتماعی نوجوانان به حاکمیت تعارض در کانون خانواده برمی‌گردد. بنابرنظر افروز در هر خانواده‌ای که میان پدر و مادر تعارض، تشنج و بگو و مگو حاکم باشد، فرزندان احساس ناامنی کرده و دلبستگی امن به پدر و مادر ندارند، بنابراین احساس خانه‌گریزی در آنها حاکم خواهد شد. رئیس اسبق سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور با اشاره به اینکه زمانی که نوجوانان احساس خانه‌گریزی داشته باشند، مستعد انواع آسیب‌ها هستند، می‌گوید: «برای سلامت، آرامش و رشد و شکوفایی شخصیت مطلوب فرزندان، والدین ناگزیرند، محبوب آنها باشند.» بنابر گفته‌های او در خانواده‌هایی که والدین محبوب هم و محبوب فرزندان هستند، فرزندان در پیشرفت تحصیلی، سلامت روانی و اجتماعی شرایط مساعدتری را تجربه می‌کنند.
٨سال از ابلاغ سیاست‌های کلی خانواده می‌گذرد
رهبر معظم انقلاب سال ١٣٩٥ تمرکز بر آسیب‌های اجتماعی اعتیاد، طلاق، مفاسد اخلاقی و احصای مناطق بحران‌خیز (حاشیه نشینی) را مورد تأکید قرار دادند. ایشان در حوزه مدیریت آسیب‌های اجتماعی در کشور یک طرح تقسیم کار ملی را به وزارت کشور پیشنهاد دادند و برای حل این معضل چهار اولویت را مشخص کردند؛ اولویت نخست، بحث اعتیاد و موادمخدر، دومین بحث طلاق، سومین اولویت مفاسد اخلاقی و چهارمین اولویت احصای مناطق بحران‌خیز در کشور بود. البته در آذر ١٣٩٦ دستور تشکیل سازمان امور اجتماعی توسط رهبر معظم انقلاب صادر شد. از آن تاریخ به بعد سازمان امور اجتماعی کشور به‌عنوان سازمانی دولتی تحت نظارت وزارت کشور، وظایفی همچون ارتقای سلامت، سرمایه، رضایت، نشاط و عدالت اجتماعی، نظم و احساس امنیت، پیشگیری، مدیریت، کنترل، کاهش و حذف معضلات و آسیب‌های اجتماعی را به‌عهده دارد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجرای بند یک اصل ١١٠ قانون اساسی، سیاست‌های کلی خانواده را پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب و شهریور ١٣٩٥ ابلاغ کردند. سیاست‌های کلی خانواده که به رؤسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ شد در ١٦ بند بود که در ٢ بند آن بر مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمنان برای فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی و رفع موانع و زدودن آسیب‌ها و چالش‌های تحکیم خانواده و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و عوامل تزلزل نهاد خانواده به‌ویژه موضوع طلاق و جبران آسیب‌های ناشی از آن با شناسایی مستمر عوامل طلاق و فروپاشی خانواده و فرهنگسازی کراهت طلاق تأکید کردند.
منبع: ایسنا