کتاب درمانی با استفاده از ترغیب افراد به مطالعه کتاب‌ها و متون مختلف، سعی در تسکین و بهبود مشکلات روانی و عاطفی بیماران دارد. البته کتاب درمانی، پدیده جدیدی نیست چراکه براساس روایت‌های موجود در کتابخانه فرعون رامسس دوم هم اتاق مخصوصی با عنوان «خانه شفای روح» وجود داشته و دیلن تامس شاعر ولزی در دهه ۱۹۵۰ میلادی برای آرامش روان خود کتاب‌های آگاتا کریستی را می‌خواند.
در این گزارش، به نوع کتاب‌های مفید در کتاب درمانی، بررسی میزان اثربخشی کتاب‌درمانی، گروه‌های سنی و بیماری‌های مناسب برای این روش و وضعیت توسعه کتاب‌درمانی در ایران پرداخته می‌شود.
چه کتاب‌های برای آرامش روح و تسکین درد‌های مزمن مفید هستند؟
کتاب درمانی اغلب به استفاده از متونی اشاره دارد که مستقیما با وضعیت بیمار مرتبط هستند. به‌طور مثال کتاب‌های خودیاری به افرادی که مشکلات استرس، اضطراب و خشم دارند، توصیه می‌شود. مطالعات مختلف نشان می‌دهد چنین کتاب‌هایی در کاهش افسردگی موثر هستند و از آن به عنوان یک درمان احتمالی یاد می‌شود.
به طورمثال یک بیمار دچار سلامت روان می‌گوید: اکنون برای طی کردن دوره بهبودی، به توصیه روانشناسم، کتاب «زندگی خود را دوباره بیافرینید» اثر جفری یانگ و ترجمه دکتر حسن حمیدپور را می‌خوانم.
البته نوع کتاب‌هایی که در کتاب‌درمانی استفاده می‌شوند، بسته به نوع مشکل روانی و گروه سنی بیمار متفاوت است. به طورمثال برای کودکان، کتاب‌های تصویری و داستان‌های تخیلی می‌تواند مفید باشند. البته برخی بزرگسالان نیز با خواندن داستان‌های تخیلی مانند هری پاتر اثر جی. کی. رولینگ ذهن خود را آرام می‌کنند.
برای نوجوانان و بزرگسالان، کتاب‌های خودیاری، رمان‌های روان‌شناختی و متون مذهبی و عرفانی می‌توانند تاثیرگذار باشند. انتخاب کتابِ مناسب، بستگی به علاقه و نیاز فرد دارد.
کتاب‌ها به ما راه بازگشت به سوی مردم یا برعکس راه دوری از افراد منفی را ارائه می‌دهند. مطالعات نشان داده است که خوانندگان معمولی ادبیات داستانی بیشتر می‌توانند با دیگران همدردی کنند.
کتابی که برای یک خواننده نشاط آور است، ممکن است برای مخاطب دیگر کسل‌کننده باشد. یک کتاب برای یک نفر استرس زا و برای دیگری اطمینان بخش است.
مطالعات مختلف نشان داده‌اند که کتاب‌درمانی می‌تواند به طور موثری در کاهش علائم اضطراب، افسردگی و استرس کمک کند. این روش نه تنها به بهبود وضعیت روانی افراد کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان یک ابزار تکمیلی در کنار سایر روش‌های درمانی مانند مشاوره و روان‌درمانی استفاده شود.
با توجه به تحقیقات انجام شده، کتاب‌درمانی می‌تواند به افزایش توانایی افراد در مواجهه با مشکلات زندگی، بهبود مهارت‌های اجتماعی و ارتقای خودآگاهی کمک کند.
کتاب‌درمانی می‌تواند به طور موثری در کاهش علائم اضطراب، افسردگی و استرس کمک کند.
نازنین دختر جوانی است که برای آرامش ذهن و کشف دنیای جدید، کتاب‌های روانشناسی زیادی خوانده است می‌گوید: کتاب‌هایی مانند «چهار اثر» از اسکاول شین و «نیمه تاریک وجود» از دبی فورد خیلی می‌تواند کمک کننده باشد، با خواندن این کتاب‌ها متوجه می‌شوی چه وجه‌هایی از خودت را طرد می‌کنی درصورتی که باید دیده شوند و آن را در بقیه هم انکار می‌کنی. کتاب‌های روانشناسی مانند «هفت عادت مردمان موثر» اثر استفن کاوی و کتاب «معجزه» از راندا برن می‌تواند به شما خود آگاهی بدهد که هم بتوانی با گذشته‌ات کنار بیایی و هم آینده خود را بسازی و هم روابط بهتری با دیگران داشته باشی.
برای کودکان، کتاب‌های تصویری و داستان‌های تخیلی می‌تواند مفید باشند.
وی ادامه می‌دهد: کتاب «مهربانی با خود» اثر تیم دزموند نیز یاد می‌دهد که چطور خودت را دوست داشته باشی، خودت را سرزنش نکنی و با خاطرات بد گذشته کنار بیایی. هنگامیکه خود را دوست داشته باشی ناخودآگاه دیگران را دوست داری. البته برخی کتاب‌های داستانی نیز می‌تواند آرامش دهنده باشد مثلا داستان کیمیاگر از پائولوکوئیلو نیز به انسان می‌آموزد در شرایط سخت چطور می‌توانی به خدا تکیه کنی و استرس را کاهش می‌دهد.
کتاب‌ها علاوه بر کاهش اضطراب و کمک به رشد شخصیت می‌توانند بر کاهش درد‌های مزمن جسمانی نیز تاثیر مثبتی داشته باشند. شبنم یکی از کسانی است که این امر را شخصا تجربه کرده است. او می‌گوید: در اثر خوردن داروی تقلبی، کلیه‌هایم دچار تورم شدند و یک ماه درد بی‌وقفه امانم را بریده بود. در این دوره، کتاب «شما که غریبه نیستید» از هوشنگ مرادی کرمانی را می‌خواندم و گرچه دردم قطع نمی‌شد، اما به طور قابل ملاحظه‌ای کم می‌شد.
معرفی‌کننده کتاب باید با نیاز‌های روحی فرد مقابل آشنا باشد
روانشناسان، مشاوران و متخصصان حوزه کتاب‌درمانی، بهترین افراد برای معرفی کتاب‌های مناسبِ کتاب درمانی هستند. این افراد با توجه به تجربه و دانش خود، می‌توانند کتاب‌هایی را که بیشترین تاثیر را بر بهبود وضعیت روانی بیماران دارند، پیشنهاد دهند. همچنین، برخی از مراکز مشاوره‌ای و درمانی کتاب‌درمانی، فهرست‌هایی از کتاب‌های مناسب را تهیه و به بیماران خود ارائه می‌دهند.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در اینباره می‌گوید: واقعیت این است که اگر فردی نیاز به آموزش دارد، آموزش باید متناسب با نیاز باشد. مثلا مطالعه کتاب‌های روانشناسی به افزایش تاب‌آوری کمک می‌کند، اما شواهد پژوهشی نشان می‌دهد اگر فردی برای خوددرمانی و حل مشکلات عاطفی سراغ کتاب برود خیلی موثر و مفید نیست. البته موضوعی با عنوان «کتاب درمانی» مطرح است، اما کتاب را باید کسی معرفی کند که با نیاز‌های روحی و روانی فرد آشنا باشد و او را بشناسد.
دکتر علی اصغر اصغرنژاد فرید افزود: کتاب را باید کسی معرفی کند که میزان علم و آگاهی و دانش فرد را بداند تا اطلاعات درست را ارائه دهد. اما عاقلانه این است که انسان هنگام بروز مشکلات عاطفی و روانی از افراد آگاه کمک بخواهد، به طورمثال گروه‌های اجتماعی یا موسساتی مانند فرهنگسرا‌ها هستند که کلاس‌های آموزشی دارند. افراد در تعامل با افراد آگاه و فهیم، بسیاری چیز‌ها را از آنها یاد می‌گیرد.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران گفت: افراد می‌توانند با انجام کار‌های مختلف ظرفیت تاب‌آوری خود را افزایش دهند، به طورمثال افرادی که خواب درست و کاملی دارند، دیرتر عصبانی می‌شوند؛ اگر درست غذا بخورند، آرام‌تر هستند. اگر افراد بلد باشند چطور با دیگران مذاکره کنند و به تفاهم برسند، کمتر اذیت می‌شوند. اگر کتاب‌های مناسب بخوانند ظرفیت روانی آنها ارتقا می‌یابد. علاوه بر کتاب، گل و گیاه، دار و درخت، طبیعت، ورزش و کار‌های ذوقی و هر چیزی که بتواند ظرفیت روان را بالا ببرد، موجب می‌شود فرد برای مقابله با مشکلات آمادگی بیشتری داشته باشد.
کتاب‌درمانی در کودکان و بزرگسالان
کتاب‌درمانی می‌تواند برای گروه‌های سنی مختلف از کودکان تا بزرگسالان مفید باشد. برای کودکان و نوجوانان، این روش می‌تواند به بهبود مهارت‌های خواندن، افزایش تخیل و کاهش اضطراب‌های مرتبط با مدرسه کمک کند.
در بزرگسالان، کتاب‌درمانی می‌تواند در مواجهه با استرس‌های روزمره، افسردگی، اضطراب و سایر مشکلات روانی موثر باشد.
همچنین، این روش برای بیماران مبتلا به اختلالات استرسی پس از آسیب روانی یا سانحه (PTSD)، اختلالات خلقی و اختلالات اضطرابی نیز توصیه می‌شود.
علاوه براین کتاب درمانی برای مبتلایان به درد‌های مزمن، مشکلات روحی و روانی و افراد تنها موثر است.
کتاب درمانی در ایران
در ایران، کتاب‌درمانی هنوز به اندازه‌ای که در کشور‌های غربی توسعه یافته است، شناخته نشده است. با این حال، در سال‌های اخیر، برخی از متخصصان روانشناسی و مشاوره به اهمیت این روش پی برده و شروع به معرفی و ترویج آن در مراکز درمانی و آموزشی کرده‌اند.
برنامه‌های کتاب‌درمانی در برخی از بیمارستان‌ها و مراکز مشاوره‌ای به صورت گروهی و فردی اجرا می‌شوند و نتایج مثبت آن نیز گزارش شده است.
به طور مثال طرح کتاب درمانی در سال ۱۳۹۲ به صورت آزمایشی در بیمارستان‌های کودکان اصفهان و طرح «کتاب سلامت» در سال ۱۳۹۶ در یکی از بیمارستان‌های قزوین اجرا شد.
کتاب درمانی، روشی موثر برای بهبود وضعیت روانی
کتاب‌درمانی به عنوان یک روش موثر و کم‌هزینه برای بهبود سلامت روانی افراد می‌تواند در کشور بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. در نتیجه کتاب درمانی می‌توانند همانند سپری در برابر استرس و اضطراب‌های روزمره عمل کرده و فرد را به تفکر و تحلیل عمیق ترغیب سازد که این امر می‌تواند بهبود وضعیت روانی و رشد شخصیت فرد را تسهیل کند. با توسعه و ترویج این روش، می‌توان به بهبود وضعیت روانی جامعه کمک کرد و افراد را در مواجهه با مشکلات روزمره یاری رساند.
نباید فراموش کرد که انتخاب کتاب‌های مناسب و راهنمایی‌های متخصصان می‌تواند تاثیر این روش را به مراتب افزایش دهد.
منبع: ایرنا