استان همدان به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران آثار باستانی بی‌نظیری در دل خود جای داده که نه تنها در کشور بلکه در دنیا بی‌نظیر بوده و محوطه یا تپه یا شهر باستانی هگمتانه از جمله این آثار و دارای قدمتی سه هزار ساله است. شهر کهن هگمتانه نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و پویا است.
محوطه تاریخی هگمتانه با قدمتی بیش از سه هزار سال، یکی از مهمترین خاستگاه‌های تاریخی ایران است که از آن به‌عنوان اولین پایتخت ایران نیز یاد می‌شود. قدمت این اثر تاریخی بالغ بر ۳۰۰۰ سال است و این مجموعه عظیم و باشکوه، در تاریخ ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسیده است. امسال، اما پرونده ثبت جهانی «هگمتانه» یکشنبه ۷ مردادماه در چهل‌وششمین اجلاس کمیته میراث جهانی در دهلی‌نو مورد بررسی قرار گرفت و به‌عنوان بیست و هشتمین اثر ایران ثبت جهانی شد.
معابر هگمتانه با سنگ‌فرش و آجر‌های مربع شکل و منظم مزین بوده است. همچنین در تپه هگمتانه یک حصار طویل به ارتفاع ۹ متر و ۲ برج عظیم درون آن کشف شده است. خشت خام، آجر و چوب، مصالحی هستند که در ساخت بنا‌های هگمتانه به کار می‌رفتند. خانه‌های مسکونی مردم آن دوران در نزدیکی و مجاورت کاخ بوده است. این مجموعه عظیم شامل هفت قلعه متصل و تو در تو در زمینی به وسعت زیاد است و طراحی رنگ در هر یک از قلعه‌ها به مانند کاخ‌های یونانی با یکدیگر متفاوت و متمایز بوده و جلوه خاصی دارند.
علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با اشاره به ملاحظاتی که به این پرونده وارد شد، گفت: «روند اولیه ثبت جهانی هگمتانه که در گذشته تهیه شده بود در فرآیند بررسی کمیته میراث جهانی با ملاحظات محتوایی روبه‌رو شد. پس از آن در معاونت میراث‌فرهنگی با پیگیری مستمر و با مدیریت قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کمیته‌ای برای بررسی و اتخاد راهکار با مشارکت متخصصان مرتبط و تهیه‌کنندگان پرونده اولیه تشکیل شد و تدبیر اتخاذ شده در کمیته منجر به بازیابی پرونده با تغییراتی شد و پرونده جدید در دستور کار اجلاس آتی ثبت‌جهانی قرار گرفته است.
مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گفت: ملاحظات یونسکو در پرونده ثبت‌جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» با تمرکز بر ثبت‌جهانی «هگمتانه» رفع و پرونده آن در معاونت میراث‌فرهنگی تکمیل شد.
ایزدی افزود: پرونده اولیه ثبت جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» که در گذشته تهیه شده بود در فرآیند بررسی کمیته میراث جهانی با ملاحظات محتوایی روبه‌رو شد و با تمرکز بر ثبت‌جهانی «هگمتانه» ارسال شد.
علی دارابی معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی و گردشگری گفت: ثبت جهانی هگمتانه ظرفیتی غنی و ارزشمند برای دیپلماسی فرهنگی ایران است که در ترسیم چهره فرهنگی ایران در اذهان جهانی جایگاه تمدنی ایران را بیش از پیش غنا می‌بخشد. جهانی شدن هگمتانه، مولدی مؤثر بر توسعه گردشگری فرهنگی در سطح منطقه‌ای و ملی است و می‌تواند همدان را تبدیل به یکی از قطب‌های شناخته شده گردشگری در سطح منطقه نماید. ️
علی دارابی که به منظور حضور در چهل و ششمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در دهلی نو ـ هندوستان در راس هیاتی عالی از وزرات میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی حضور دارد، گفت: محوطه باستانی هگمتانه با شواهدی بی نظیر از دوره ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی با اجماع اعضای کمیته میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید.
معاون میراث فرهنگی کشور ادامه داد: در بررسی اولیه نهاد ارزیابی کمیته میراث جهانی (ایکوموس) پرونده پیشنهادی ایران با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» که شامل دو بخش محوطه باستانی و بخش مرکز تاریخی شهر همدان بود، اصطلاحا دیفر اعلام شده بود، از این رو با تدبیر معاونت میراث فرهنگی و اخذ مشورت‌های کارشناسی از متخصصان ذیربط اصلاح راهبرد روایت تدوین پرونده پیشنهادی در دستور کار قرار گرفت و پس از رایزنی‌های فراوان با ثبت جهانی محوطه باستانی هگمتانه موافقت شد و این اثر به عنوان بیست و هشتمین میراث جهانی ایران به ثبت یونسکو رسید.
دارابی افزود: بر اساس مصوبه کمیته میراث جهانی هیچ محدودیتی برای ثبت بخش مرکز تاریخی شهر همدان در آینده وجود ندارد، با این توضیح که هم اکنون نیز این بخش در پهنه حریم محدوده ثبت جهانی قرار داشته و تحت حفاظت و حمایت یونسکو خواهد بود.
معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تصریح کرد: هگمتانه نام کهن شهری باستانی از دوره ماد بوده و به عبارتی مادر شهرهای باستانی تمدن پارسی است. از این محوطه باستانی، آثار بسیار ارزشمندی از دوره هخامنشی، ساسانی و شواهدی بی نظیر از شهرسازی دوره اشکانی یافت شده است.
سید عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با انتشار متنی در صفحه شخصی خود نوشت: درخشش هگمتانه بر تارک تمدن و فرهنگ جهان مبارک! درود بر شهدا و غیورمردان همدان که شناسنامه و هویت ایران زمین‌اند.
گفتنی است که تا پیش از این، ۲۷ اثر تاریخی و طبیعی ایران در یونسکو ثبت شده بودند، که شامل چغازنبیل، تخت جمشید، میدان نقش جهان اصفهان، تخت سلیمان، چشم‌انداز فرهنگی ارگ بم، پاسارگاد، گنبد سلطانیه، سنگ‌نبشته بیستون، مجموعه آثار رهبانی ارامنه، سازه‌های آبی شوشتر، بازار تاریخی تبریز، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، باغ ایرانی، مسجد جامع اصفهان، برج گنبد قابوس، کاخ گلستان، شهر سوخته، چشم‌انداز فرهنگی میمند، شوش، قنات ایرانی، دشت لوت، شهر تاریخی یزد، چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس، جنگل‌های هیرکانی، راه‌آهن سراسری ایران و چشم‌انداز فرهنگی اورامانات و کاروانسراهای تاریخی ایران است.
کمیته میراث جهانی یونسکو چهل و ششمین نشست خود را از ۲۱ تا ۳۱ جولای ۲۰۲۴ (۳۱ تیر تا ۱۰ مرداد ۱۴۰۳) در دهلی نو (هند) برگزار کرده و در این اجلاس ۲۷ مکان پیشنهادشده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو و وضعیت حفاظت از ۱۲۴ مکان که قبلاً در فهرست میراث جهانی و همچنین در فهرست میراث جهانی در خطر ثبت شده‌اند، در حال بررسی دارد.