مهندسان عصر ساسانی هزار و ۵۰۰ سال قبل در خطه تاریخی تون خراسان جنوبی سازه آبی را در زیر زمین طراحی کرده‌اند که وقتی این آب از دل زمین در مظهر قنات و مسیر ۳۵ کیلومتری آن تا زمین‌های کشاورزی و باغات باغستان‌های علیا و سفلی، اسلامیه قرار می‌گیرد می‌شود در این کانال‌های انتقال آب یا شاه جو‌ها در هر دوره ۵۰۰ تن ماهی پرورش داد.
فناوری‌های مرتبط با احداث این سازه‌های آبی سبب شد پس از ۲ سال تلاش در چهلمین اجلاس یونسکو که ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد ۱۱ رشته قنات به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی به ثبت برسد.
در این پرونده زنجیره‌ای ویژگی‌های خاص دیگری هم پیوست این قنات‌ها بود که از جمله می‌توان قنات قصبه (گناباد) عمیق ترین، زارچ (یزد) طولانی ترین، مون (اردستان) خاص ترین، مزدآباد (شاهین شهر) قناتی با آب گرم و سرد به طور هم زمان، وزوان (وزوان) شاهکار معماری، بلده (فردوس) مکانی مناسب برای پرورش ماهی، حسن آباد (مهریز) مایه رونق کشاورزی، جوپار (کرمان) قناتی مورد احترام مردم، ابراهیم آباد (اراک) تنها قنات مخروطی جهان و قاسم آباد و اکبرآباد (بم) قنات‌های دو قلو اشاره کرد.
قنات بلده (فردوس)؛ مکانی مناسب برای پرورش ماهی
در بین این ۱۱ شاهکار مهندسی سازه‌های آبی ایران زمین قنات جهانی بلده نیز به عنوان دومین اثر جهانی خراسان جنوبی بعد از باغ و عمارت جهانی اکبریه بیرجند قرار دارد یعنی درست ۵ سال بعد از ثبت باغ و عمارت اکبریه در فهرست آثار جهانی یونسکو قنات بلده فردوس هم به فهرست آثار جهانی اضافه شد تا هم اکنون خراسان جنوبی در کنار این دو اثر و بیابان لوت، ۴ کاران سرا، روستای خراشاد و ژئو پارک طبس دارای ۹ اثر جهانی باشد.
اما براین که بخواهیم از آب گوارای این سازه مهندسی متمدن آبی ایران زمین بنوشیم باید در جهت خلاف شاه جو‌های این منبع آبی به عصر ساسانی سفر کنیم و با مقنیان و مهندسان آبی آن عصر همراه شویم و از مظهر قنات رو به سوی مادرچاه‌های آن در سرزمین تون خراسان جنوبی روانه شویم.
ابتدا هم برای این که کمی با ویژگی‌های این قنات آشنا شویم کتاب «قنات سازی و قنات داری» نوشته «ع. بهینا» را ورق می‌زنیم که این گونه از قنات جهانی بلده فردوس می‌گوید: قنات «بلده» در خراسان جنوبی، در شهر فردوس و در دوره ساسانی‌ها حفر شد که زمین‌های کشاورزی و آب شرب مناطق اطراف این شهر را نیز سیراب می‌کند و دارای ۱۶ قنات جانبی و دو چشمه است.
البته برخی از قنات‌های جانبی قنات بلده در سال‌های اخیر به دلیل کم آبی شدید خشکیده‌اند، اما قنات مادر همچنان پرآب است.
بررسی‌های کارشناسی انجام‌شده بر قنات بلده که اینک در فهرست ثبت جهانی یونسکو نیز قرار گرفته است مشخص کرده که کانال‌های انتقال آب آن، ظرفیت تولید ۵۰۰ تن ماهی را در هر دوره پرورش ماهی دارند.
اگر برای آب درمانی، به آب گرم فردوس سفر کردید، بازدید از مناطق تاریخی این شهر مانند قنات بلده را نیز فراموش نکنید.
سبقه‌ای به قدمت عصر ساسانی
براساس احتمالات قنات بلده در عصر ساسانی و در دل کوه‌های شرقی منطقه فردوس حفر شده است؛ این سازه آبی با دانش سنتی مدیریت می‌شود و آب استحصالی از آن سبب آبادانی منطقه فردوس، مزارع و باغ‌ها شده است.
قنات بلده، یک منظومه کامل تاریخی از استحصال آب است و نه تنها بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند بلکه پس از پیمودن ۴۵ کیلومتر، بیش از ۲ هزار و ۳۸۲ هکتار از زمین‌های کشاورزی فردوس نیز توسط این قنات سیراب می‌شود.
احداث قنات بلده ۵ قرن از قنات قصبه گناباد
تاریخ احداث آن به طور دقیق مشخص نیست در مستندات تاریخی آمده است که احداث قنات بلده مربوط به قبل از اسلام و دوره ساسانی است، اما تاریخ نگاری‌های صورت گرفته از سفال‌های اطراف قنات حکایت از آن دارد که این قنات ۵۰۰ سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شد.
قنات بلده، آب‌های سطحی را از دره‌ها جمع آوری و در یک شبکه پیچیده به یکدیگر متصل می‌کند و منطقه فردوس، باغات و زمین‌های کشاورزی طول مسیر را سیراب می‌کند.
این قنات به دلیل اهمیت ساختار و زنده بودن برای مردم بومی و افرادی که در منقطه فردوس زندگی می‌کنند بسیار حائز اهمیت است.
در گذشته مالکان آب بلده به دلیل نبود امنیت قبل از مرگ خود، آب را وقف می‌کردند.
قنات بلده فردوس بزرگترین، مهمترین و سازمان یافته‌ترین ساختار مردمی بهره‌برداری از قنات در ایران است، حتی در ۱۱ قنات جهانی دیگر این ساختار مردمی که تحت عنوان «میاه بلده طیبه تون» نامگذاری شده است وجود ندارد.مجموعه قنات بلده فردوس به شماره ۳۰۱۶۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت است و تابستان سال ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی نیز ثبت شد.
انتخاب به عنوان سازه‌های آبی تاریخی
قنات بلده فردوس به عنوان یکی از چهار سازه تاریخی آبی ایران در اجلاس سالانه آبیاری و زهکشی و سومین اجلاس جهانی آبیاری که اول تا هفتم سپتامبر (۱۰ تا ۱۶ شهریور سال ۹۸) در کشور اندونزی برگزار شد، برای ثبت در بخش سازه‌های آبی تاریخی کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی انتخاب شد.
سال ۹۵ مسیر دسترسی گردشگران به بخش‌های داخلی آن ایجاد شد، این مسیر روی یکی از میله چاه‌های کاریز گرم، دهمین کاریز از مجموعه قنات بلده احداث شده تا گردشگران برای بازدید و آشنایی بیشتر با پیچیدگی‌های مهندسی قنات بتوانند از مسیر‌های زیرزمینی بازدید کنند.
بزرگترین مخزن ذخیره آب شرق کشور
روشن فرماندار فردوس گفت: شاخصه مهم کشاورزی و گردشگری کشاورزی فردوس قنات جهانی بلده است که طول این قنات از مظهر تا زمین‌های کشاورزی ۳۰ کیلومتر است.
او افزود: در قنات جهانی بلده فردوس نیز برای تامین آب کشاورزی منطقه بزرگترین مخزن ذخیره آب شرق کشور با ظرفیت یک میلیون متر مکعب در حال اجراست و این طرح بر اساس برآورد جهاد کشاورزی حدود ۷۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد تا به سرانجام برسد.
روشن ادامه داد: هرچند مقدمات مطالعات این طرح در گذشته انجام شده، اما عملیاتی نشد و در دولت سیزدهم صفر تا ۱۰۰ آن در حال انجام است.
تکنولوژی گل آلود کردن آب بلده
به گفته کرم پور مدیر پایگاه قنات جهانی بلده این قنات متشکل از ۱۶ رشته قنات و ۲ چشمه که مسیر حدود ۳۵ کیلومتری را برای مشروب کردن ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی و باغ‌های ۲ روستای باغستان سفلی و علیا و شهر‌های اسلامیه و فردوس طی می‌کند.
همچنین برای کم کردن میزان جذب و هدر رفت آب، در طول مسیر شاهجو آب را گِل‌آلود می‌کنند؛ تکنولوژی گِل‌آلود کردن آب نیز ناشی از نبوغ بشری این مردمان است.
او ادامه داد: نظام مدیریت سنتی آب بلده سیستمی بسیار پیچیده دارد، همه چیز تعریف شده و برای همه‌ی مسائل راهکاری اندیشیده شده است.
کرم پور با بیان این که حجم آب زیاد سبب شده تا آب استحصال شده را به دو جو تقسیم کنند بیان کرد: برای هر جو افرادی که به صورت تمام وقت با احتساب دستمزد و مخارج خورد و خوراک و حتی امروزه پرداخت هزینه‌های بیمه‌ی عمر، مشغول به فعالیت با عنوان کیّال و جویبان، شوند شاید به جرأت بتوان گفت بخش اعظمی از فعالیت‌های فرهنگی، معنوی و مذهبی در شهر تاریخی فردوس (تون) وابسته به مجموعه قنات‌های بلده بوده است تا جایی که مردمان خیّر این شهر در طول تاریخ ارزشمندترین ثروت خود که حق‌آبه از این آب عظیم بوده را وقف این فعالیت‌های می‌کرده‌اند تا همواره در زمان جاری باشند.
لازم به یادآوری است که بالغ بر نیمی از کل ۷ هزار و ۲۰۰ فنجان این آب، وقف بر مسائل فرهنگی-معنوی است؛ این ثروت موجب رونق، گسترش و ترویج فرهنگ غنی اسلامی شده و حتی پایداری کالبدی بسیاری از تکیه‌ها و مساجد شهر را مُتضمّن بوده است.
محوطه‌های تاریخی با قدمت ۳ و ۸ هزار ساله
کرم پور گفت: قدمت قنات بلده فردوس به دوره ساسانی و صدر اسلام برمی گردد.
علاوه براین ۲ محوطه تاریخی نیز با قدمت ۳ و ۸ هزار ساله در محدوده این قنات وجود دارد که نشان دهنده اجتماع انسان‌ها دراین دو نقطه به دلیل آب قنات بلده بوده است.
اما پرسش اینجاست که چه اقداماتی انجام شد تا این قنات هزار ساله خراسان جنوبی در فهرست آثار جهانی قرار گیرد؟
بیشتر بخوانید
مدیر پایگاه قنات جهانی بلده فردوس ادامه داد: اقداماتی شامل نقشه برداری کامل مجموعه میراث جهانی قنوات بلده (عرصه و حریم)، تهیه عکس با دید پرنده از عناصر معماری وابسته به آب بلده معرفی آب بلده در سایت پایگاه میراث فرهنگی شهر تون، تهیه کتابچه دو زبانه معرفی آب بلده، راه اندازی دفتر پایگاه قنات بلده، اجرای دیواره دور حمام کربلایی سید محمد باغستان اجرای کفسازی ترکیبی و سکو‌های نشیمن در محوطه آسیاب قرائی، اجرای کفسازی بخشی از معابر دو طرف جوی بلده (خیابان سرتخت باغستان)، تعریف ایستگاه‌های گردشگری مسیر بلده، نصب تابلو‌های معرفی ایستگاه‌ها و کاریزها، نصب تابلو‌های راهنمای جاده‌ای در مسیر‌های منتهی به بلده، بازدید دکتر یامائوچی نماینده کمیته ارزیابی یونسکو به همراه دکتر طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور از مجموعه قنوات بلده (شهریورماه ۱۳۹۴) و ثبت جهانی مجموعه در ۲۵ تیرماه ۱۳۹۵ انجام شد تا این مجموعه قنات بلده در فهرست آثار جهانی به ثبت برسد.
اما پس از این که این سازه مهندسی آبی هزار ساله در فهرست آثار جهانی جای گرفت در حوزه‌های پژوهشی، اجرایی، مطالعات و طرح‌های اصلی پایگاه ۱۲ اقدام و فعالیت شامل آماده سازی و تهیه پرونده ثبت جهانی مجموعه آب بلده، انجام اقدامات به منظور بازدید ارزیاب یونسکو از مجموعه، مطالعات حوزه قنوات بلده شامل تهیه نقشه، ترازیابی محدوده، دسته بندی اطلاعات و اسناد، حفاظت و مرمت سازه‌های مرتبط با بلده، لایروبی تعدادی از میله چاه‌های قنوات و تهیه طرح و تدوین ایستگاه‌های گردشگری بلده انجام شد.
شناسایی سازه‌های وابسته به قنات و نیازمند مرمت و حفاظت به همراه برآورد شرح اقدامات (مرمت آسیاب‌ها و حمام‌ها و.)، برگزاری جلسات تخصصی در محل دفتر پایگاه، دعوت از بزرگان گردشگری کشور و همچنین تور لیدر‌های برجسته برای بازدید از محدوده قنوات بلده، تهیه طرح مطالعه و ساماندهی عرصه و حریم قنوات بلده (طرح منطقه‌ای بالادست)، تهیه طرح مستندسازی و مرمت سازه‌های معماری وابسته به قنات و تهیه طرح مطالعه فون و فلور مجموعه (پوشش گیاهی و جانوری) از دیگر اقدامات انجام شده در این حوزه‌ها است.
کرم پور عنوان کرد: با توجه به اهمیت این مجموعه و تهیه پرونده ثبت جهانی آن برای معرفی بهتر مجموعه در حوزه گردشگری اقداماتی، چون دعوت از بزرگان عرصه گردشگری کشور، دعوت از راهنمایان تور‌های گردشگری و مدرسان این حوزه به منظور بازدید از محدوده، راهنمایی تور‌های گردشگری برای بازدید از آب بلده، همکاری و معرفی این مجموعه به هارتموت نیمن نویسنده کتاب راهنمای گردشگری ایران به زبان آلمانی و کمک به ایجاد و توسعه اقامتگاه‌های بومگردی و طرح‌های خدمات گردشگری انجام شد.
۲ هزار و ۳۸۸ درخت با قدمت ۸۰ تا ۲۰۰ سال
کرم پور مدیر پایگاه قنات جهانی بلده فردوس راه اندازی سایت معرفی مجموعه قنوات بلده و پایگاه قنات را از اهم فعالیت‌های حوزه فرهنگی و ارتباطات پایگاه قنات بلده دانست و ادامه داد: با رایزنی صورت گرفته با شهرداری فردوس قسمتی از سایت این نهاد به معرفی قنات بلده اختصاص یافت.
همچنین با همکاری اداره راه و شهرسازی شهرستان نسبت به تهیه تابلو‌های راهنمای جاده‌ای تا اولین مظهر این مجموعه اقدام شد.
او اظهار کرد: این پایگاه در مسیر مورد نظر اقدام به جانمایی ۱۰ ایستگاه گردشگری کرده که در هر ایستگاه نیز تابلو‌هایی در معرفی هر یک از قنات‌ها و عناصر وابسته به آن و خصوصیات محدوده نصب شده است.
مدیر پایگاه قنات جهانی بلده فردوس چاپ کتابچه سه زبانه (فارسی، انگلیسی، عربی) معرفی قنات بلده، ساخت و نصب تابلو‌های جاده‌ای دوزبانه معرفی مجموعه و اجرای تور‌های معرفی و آشنایی اقشار مختلف با مجموعه میراث جهانی به ویژه دانش آموزان و دانشجویان را از دیگر اقدامات انجام شده عنوان کرد.
همچنین در حوزه تملک و ثبت مجموعه قنات جهانی بلده نیز می‌توان به ثبت درختان کهنسال مسیر شاهجوی بلده فردوس در فهرست میراث طبیعی کشور اشاره کرد و یادآور شد: درختان این مسیر ۲ هزار و ۳۸۸ اصله است که قدمت آن بین ۸۰ تا ۲۰۰ سال تخمین زده شده است.
بعلاوه یکی از حمام‌های واقع در روستای باغستان که آب مصرفی آن از بلده تأمین می‌شده نقشه برداری شده که با تکمیل پرونده ثبتی آن در فهرست آثار ملی به ثبت خواهد رسید.
کاوش‌های باستان شناسی
مدیرپایگاه قنات جهانی بلده در ادامه به اهم فعالیت‌های انجام شده در حوزه باستان شناسی اشاره کرد و گفت: در محوطه باستانی گوند در ۲۰ کیلومتری شهر تون و در اراضی شمالی آب موسوم به بلده که به احتمال زیاد دارای تبادلات فرهنگی و اجتماعی با این مجموعه قنوات باشد حفاری و کاوش صورت گرفته که آثاری از دوره مفرغ در آن شناسایی شد.
کرم پور اقدامات انجام شده در حوزه حفاظت و مرمت را نیز شامل آوار برداری، زیر سازی و تسطیح قسمتی از معابر دو طرف جوی آب بلده، طراحی و اجرای کفسازی بخشی از محدوده مورد نظر، مرمت آسیاب قرایی باغستان و محوطه سازی فضای ورودی آن که از عناصر مرتبط با آب بلده است، تکمیل آواربرداری و اجرای دیوار محوطه حمام باغستان از سازه‌های آبی مرتبط با بلده، لایروبی مسیر برخی از قنات‌های مجموعه، محوطه سازی و ساماندهی بخشاب اول بلده (فاز یک)، طراحی و اجرای مسیر قنات نوردی در کاریز گرم از مجموعه ۱۵ گانه کاریز‌های بلده (فاز یک ورودی)، طراحی و ساخت مردخانه‌های بلده در پایاب کاریز گرم با الهام از الگوی مردخانه‌های قدیمی موجود و با سازه ابرخشت، محوطه سازی و مبلمان محیطی مسیر قنات نوردی کاریز گرم، مرمت و حفاظت سازه‌های معماری وابسته به قنوات بلده، هرس سالانه درختان و مبارزه با آفات درختان تاریخی مسیر شاه جوی بلده برشمرد.
چشم انداز پیش روی قنات جهانی بلده
پرسش دیگر این است که برای این اثر جهانی چه چشم اندازی پیش رو است؟ آن طور که مدیر پایگاه قنات جهانی بلده اظهار کرد: طرح موضوع حریم بلده و منطقه استحفاظی قنات جهانی بلده با دستگاه‌های ذی ربط، طراحی و اجرای مراسم نمادین حضور آب در زندگی به واسطه مصادیق گوناگون از جمله اعیاد مذهبی، توجه به رویداد‌های فرهنگی و گردشگری مرتبط با قنات (جشن آب، جشن انار، جشن انگور و ...)، طراحی مسیر‌های قنات نوردی در کاریز‌های ۱۵ گانه به منظورِ پکپارچه سازیِ امکانات گردشگری با نبضِ طبیعت، ایجاد و تقویت ایستگاه‌های گردشگری، برنامه ریزی طرح‌های محرک بوم گردی در مسیر قنوات بلده با تاکید بر معماری بومی و محلی، رمت و احیاء سازه‌های معماری وابسته، تبیین نقش قنات در توسعه پایدار و مسایل مرتبط با محیط زیست و توسعه گردشگری کشاورزی منطقه با تاکید بر کشاورزی ارگانیک از جمله چشم انداز‌های این مجموعه به حساب می‌آید.
چالش‌های پیش روی این اثر جهانی
اما این اثر جهانی با چه چالش‌هایی مواجه است؟ کرم پور در پاسخ به این پرسش گفت: حفاظت (سازه‌های آبی، تاریخی و درختان کهنسال مسیر شاهجوی بلده) و لزوم مشارکت جامعه محلی و تخصیص اعتبارات ملی ویژه برای لایروبی و حفاظت قنوات، چالش‌های حقوقی بویژه در حوزه مالکیت‌های خصوصی، طرح‌های فرادستی (طرح‌های جامع و تفضیلی شهری، طرح‌های هادی روستایی) و لزوم همکاری شورای عالی شهرسازی ومعماری در اجرا و لحاظ ضوابط حفاظتی قنوات در طرح ها، کمبود نیروی انسانی، چالش بین دستگاهی (جهاد کشاورزی، اب منطقه ای، بنیاد مسکن، منابع طبیعی) و لزوم هماهنگی بین دستگاهی برای حفاظت در طرح‌های مطالعاتی و اجرایی، چالش مردم شناسی (ضرورت بررسی آیین‌ها و رسوم مرتبط با قنوات) و مشارکت جامعه محلی در حفاظت از اثر و لزوم اهمیت و حفظ منظر فرهنگی (شهر تاریخی تون، باغشهر اسلامیه، فرهنگ وقف، فون و فلور منطقه و..) از جمله این چالش‌ها به حساب می‌آید.
منبع: فارس