عاشقان اباعبدالله الحسین (ع) هر ساله در ماه محرم به ویژه در دهه اول آن برای پاسداشت خون شهدای کربلا، مراسم و آیین‌های مختلفی برگزار می‌کنند. گیلانیان برای برگزاری مراسم عزاداری حسینی کوچه‌ها و خیابان‌های این استان را سیاهپوش می‌کنند.
تشکیل دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی با شیوه‌های مختلف، اطعام، پرداخت نذورات، راه اندازی علم و کتل، حمل پرچم‌های سبز و سرخ با عبارت‌های «یا حسین شهید (ع)» به وسیله کودکان و نوجوانان و سقا شدن کودکان سیاهوش با عنوان نذر حضرت علی اصغر (ع) و انجام برخی آداب و رسوم مذهبی از جمله «مجمع بران»، نذری، آیین «شام غریبان» از جلوه‌های زیبای آیین‌های سوگواری گیلانیان برای حضرت امام حسین (ع) است.
شربت دادن و نصب منبع‌های آب در اطراف مساجد، سطح شهر و مناطق تردد دسته‌های عزاداری و همچنین پذیرایی از عزاداران در شب‌های پایانی دهه اول محرم از دیگر رسوم رایج در استان گیلان است.
مردم گیلان در دهه اول ماه محرم مانند سایر هموطنان با حضور در مساجد و حسینیه‌ها و برگزاری مراسم نوحه، مصیبت خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی با آیین‌های ویژه خود، یک بار دیگر حماسه حسینی و مظلومیت اهل بیت (ع) را به نمایش می‌گذارند.
آماده سازی مساجد و حسینیه‌ها، علم‌بندی و سیاهپوش کردن سر در مساجد و معابر و برپایی مجالس روضه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی، «چهل‌منبر»، تعزیه‌خوانی و ... از آیین‌های ویژه این ماه است. علاوه بر این امامزاده ها، بقعه‌ها و مکان‌های مقدس، نقطه تمرکز دسته‌های عزاداری است.
روضه خوان‌های ماه محرم در گیلان اغلب مداحان محلی هستند که گاه علاوه بر فارسی به زبان‌های مختلف گیلکی، تالشی و یا آذری نیز مرثیه می‌خوانند.
ولی جهانی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان در این خصوص به فهرست آثار ناملموس میراث فرهنگی همچون آیین‌های عاشورایی اشاره کرد و گفت: ۱۸ آیین از ۱۰۰ آیین ثبت شده این استان در فهرست آثار ناملموس ملی مرتبط با حوزه عاشورایی است.
او با بیان اینکه میراث ناملموس عاشورایی در زمره مهمترین مواریث فرهنگی ناملموس اسلامی قرار دارد، افزود: این میراث مهم تاریخی که در رثا و عزای سرور و سالار شهیدان، حضرت ابا عبدالله حسین (ع) ظهور و بروز یافته با محوریت واقعه عظیم کربلا و روایت‌های سوزناک آن شکل گرفته است.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی گیلان، مراسم سنتی «علم بندی ماسوله»، مراسم «تعزیه» گیلان، تعزیه در دیلمان، «علم واچینی»، محرم در باور‌ها و آیین‌های مردم، تعزیه در ضیابر و «دوک گردانی» از جمله آثار ثبت ملی شده است.
جهانی مراسم تاسوعای آقا سید شرف شاه دارسرا، مراسم «تشت برکرده» (تشت گذاری) اسالم، مراسم «چهل منبر» گیلان، مراسم «هف کوگاه» گیلان، نظام مدیریت سنتی مراسم عزاداری دهه اول محرم در ماسوله، مراسم «کرب زنی در لاهیجان، آیین یازدهم محرم در رودبنه، مراسم «علم بندی» روستای فوشازده آستانه اشرفیه، «صبح عزا» (صبح اذان) در شهرستان شفت، آیین «زار زار» شهرستان رودسر و آیین سنتی «عَلَم جوش» آستارا و باور‌های مربوط به آن را از دیگر آثار ثبت ملی شده دانست.
آیین علم بندی عزای حسینی
مراسم سنتی «علم بندی» (استقبال از محرم) یکی از آیین‌های عزاداری حسینی در گیلان است که از یک روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم این ماه در مناطق شهری و روستایی این استان برگزار می‌شود. علم‌بندی با روشن کردن شمع، نذر و نیاز و حاجت خواهی همراه است. شخصی که نذر و نیتی دارد، پارچه سبز رنگی را بر علم می‌بندد.
در این مراسم، مردم مناطق مختلف با پذیرایی از عزاداران در مساجد و حسینیه ها، با تشکیل دسته‌های مختلف سینه زنی و خواندن نوحه، پرچم‌های سیاه را به نشانه عزاداری سیدالشهدا (ع) بر بالای سر در مساجد و گنبد‌های آن نصب می‌کنند.
این آیین سنتی و مذهبی که بیش از ۸۰۰ سال قدمت دارد، در شهرک تاریخی ماسوله و شهرستان مذهبی آستانه اشرفیه جلوه‌ای ویژه دارد و هر ساله افراد زیادی برای شرکت در این مراسم به این مناطق مسافرت می‌کنند.
مراسم علم‌بندی فقط یک عزاداری ساده نیست، بلکه آیینی کهن و ریشه‌دار است که هویت فرهنگی و مذهبی استان گیلان را به نمایش می‌گذارد و این مراسم، نمادی از ارادت و عشق مردم به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و تعهد آنان به پاسداری از آرمان‌های عاشورا است.
آیین سنتی و مذهبی تشت گذاری
آئین «تشت گذاری» از ریشه دارترین آیین‌های ماه محرم است که نوعی استقبال همراه با حزن و اندوه از ماه محرم است. مراسم سنتی تشت گذاری در تالش پیوند عمیق مردم این دیار با اهل بیت (ع) و محبت عزاداران به آنان را نشان می‌دهد.
تشت‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند، گرد و از جنس برنز یا مس هستند؛ برای اجرای این مراسم سنتی ریش سفیدان هر محله تشت‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌شوند، حاضران در مسجد به احترام به پا خاسته و در جلو آنان دسته عزاداری با شعار «الدخیل یا اباالفضل (ع)» سینه می‌زنند.
رسم تشت گذاری در هشتپر (تالش) به منظور استقبال از ایام عزاداری سالار شهیدان است و ۲ یا ۳ روز قبل از ماه محرم دسته‌های عزاداری مساجد سینه‌زنان به سوی منزل معتمدین و ریش سفیدان حسینی شهر رفته و پس از بیان ذکر مصیبت و اجرای مراسم سینه‌زنی، تشت‌ها را به مسجد انتقال می‌دهند.
مراسم تعزیه خوانی در گیلان
«تعزیه» از پرشورترین مراسم سنتی مذهبی و در عین حال کامل‌ترین گونه نمایش مردمی در کشور است که پیشینه‌ای کهن در استان گیلان دارد. «تعزیه خوانی» در گیلان هم در ماه محرم روز‌های سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) برگزار می‌شود و هم در روستا‌ها ۲ ماه آخر تابستان و پایان فصل کار و فعالیت‌های کشاورزی هنگام رواج این هنر آیینی است.
مراسم تعزیه یک آیین معنوی است که هیئت‌های عزاداری ذوالجناح، هیئتی دیگر با شعار (هَل مِن ناصر یَنصُرنی) و پشت سر آنها یاران و مخالفان امام حسین (ع) سوار بر اسب مراسم شبیه خوانی را برگزار می‌کنند و به ایفای نقش می‌پردازند و بدین ترتیب واقعه صحرای کربلا را برای جمعیت مشتاق و عزادار حسین بن علی (ع) یادآوری می‌کنند.
تعزیه در گیلان قدمت تاریخی و کهن دارد، ریشه آن به حکومت آل بویه برمی‌گردد که برای نخستین بار در قرن سوم در منطقه بغداد اقدام به تعزیه خوانی کردند و اولین بار مراسم عزاداری امام حسین (ع) را برپا کردند.
با رجوع به تاریخ گیلان می‌خوانیم اولین آیین‌های تعزیه همزمان با دهه اول محرم با محوریت بانوان بوده که به صورت خانگی با موضوع حضرت رقیه (س)، حضرت سکینه (س) و حضرت زینب (س) برگزار می‌شده است و فقط بانوان اجازه حضور و شرکت داشتند.
تعزیه‌خوانی در ۲۳ بقعه متبرکه گیلان
حجت‌الاسلام والمسلمین اسماعیل تدینی، مدیرکل اوقاف و امور خیریه گیلان با بیان اینکه «تعزیه» از جمله آیین‌های گیلانیان است که سال‌های سال همگام با سراسر کشور در ایام شهادت امام حسین (ع) و یارانش در شهر‌ها و روستا‌های این استان اجرا می‌شود، گفت: آیین پرمخاطب تعزیه‌خوانی امسال در ۲۳ بقعه متبرکه این استان برنامه‌ریزی شده است.
او با اشاره به اینکه حمایت از گروه‌های تعزیه‌خوانی و اجرای برنامه‌های آنان در بقاع متبرکه در راستای اجرای طرح بصیرت عاشورایی در گیلان قرار دارد، افزود: اجرای این طرح تا پایان ماه صفر ادامه دارد.
مراسم کرب زنی در لاهیجان
آیین‌های ماه محرم در لاهیجان از قدیم الایام به شکل سنتی و به طرز باشکوهی با حضور سوگواران پیر و جوان برگزار می‌شد. مراسمی آمیخته با مذهب و سنت، با شور و حالی معنوی در جای جای این شهرستان کهن از مساجد، بقاع و مکان‌های مذهبی گرفته تا کوچه و خیابان و میادین اجرا می‌شد.
سوگواران سیاهپوش در این مراسم در شب هشتم محرم و روز عاشورا با پاره چوبی استوانه‌ای شکل که در کف دست جای می‌گیرد و تکه چرمی که به پشت دست بسته می‌شود، با حرکات مخصوص و ضرب آهنگ خاص، یکنواخت به هم زده و به صدا در می‌آورند و با وزن مرثیه‌ای خاص به هم می‌کوبند.
مراسم «کرب زنی» در سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث ناملموس و به عنوان یک نماد عزاداری محرم به ثبت ملی رسید.
آیین چهل منبر لاهیجانی‌ها
مراسم «چهل منبر» بازمانده از دوران صفویه در غروب تاسوعای حسینی هر سال در اغلب مناطق استان گیلان به خصوص در لاهیجان برگزار می‌شود. در این آیین سنتی که سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شد، مردم با در دست داشتن شمعی فروزان در دل تاریکی شب، نمادی از شام غریبانِ بازماندگان صحرای کربلا را به نمایش می‌گذارند.
برخی از افراد که نذر و حاجتی دارند، با قرار دادن یک میز و ظرفی پر از برنج و مقداری خرما در کنار ظرفی خالی به همراه تعدادی شمع به اجرای این آیین سنتی می‌پردازند. همچنین برخی عزاداران حسینی که اغلب آنها از بانوان هستند و نیتی در دل دارند، ۴۰ شمع و ۴۰ خرما تهیه کرده و با پای پیاده مسافتی را طی می‌کنند، هر بار که به مقصد رسیدند یک عدد شمع و یک عدد خرما در آنجا قرار می‌دهند. اینها اغلب روزه سکوت گرفته و تا پایان مراسم سخنی نمی‌گویند.
کرنا نوازی، عزاداری قدیمی و تاریخی در گیلان
«کُرنا نوازی» از دیگر سنت‌های قدیمی مردم گیلان است که در ماه‌های محرم و صفر در مناطق مختلف این استان اجرا می‌شود. این سنت مذهبی بیشتر در شهر‌های آستانه اشرفیه، رحیم آباد، واجارگاه و کلاچای در شرق گیلان پابرجا و به قوت خود باقی است.
«کُرنا» نوعی ساز بادی و بلند است که صدای بم و رسایی دارد. از آنجایی که این ساز سوراخ ندارد، با انگشتان نواخته نمی‌شود و فرد نوازنده تنها باید در آن بدمد. جنس بدنه کرنا از نی است و طول آن به ۲ تا ۴ متر و گاهی بیشتر می‌رسد. سر کرنا حالتی عصایی شکل دارد و جنس بدنه آن در بخشی که صدا خارج می‌شود از جنس «کدو» است.
این ساز قدیمی و تاریخی که پیش از این برای اطلاع رسانی و اعلام خبری به مردم از آن استفاده می‌شد، امروزه تنها به عنوان ساز مراسم عزاداری شخصی و مذهبی از آن استفاده می‌شود.
معمولا به صورت دسته جمعی و در قالب گروه‌های ۱۰ نفره کرنا نواز نواخته می‌شود که یک نفر سرگروه بوده و بقیه او را همراهی می‌کنند. طریقه نواختن کرنا بدین گونه است که شخص با تجربه‌ای به عنوان تک نواز گروه، نوایی را در کرنا می‌دمد و بقیه نفرات پاسخ می‌دهند.
تک نواز گروه، مصیبتی از حضرت امام حسین (ع) را در داخل کرنا دمیده و پس از آن صدای «وای وای» از کرنای او به گوش می‌رسد در این لحظه گروه، نوای «حسین وای» را در کرنا می‌دمند، بدین ترتیب شنوندگان «وای وای، حسین وای» را از تک نواز و گروه او می‌شنوند.
پذیرایی از عزاداران حسینی با مجمع بران
آیین سنتی «مجمع بران» در گیلان، یکی دیگر از آیین‌های سنتی ایام سوگواری ابا عبدالله الحسین (ع) است که در این استان بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد.
گیلانیان مهمان نواز از سومین روز محرم با پخت انواع غذاها، مجمع‌هایی را آماده و به مساجد می‌برند و بعد از برگزاری مراسم نوحه خوانی و اقامه نماز از سوگواران ابا عبدالله الحسین (ع) پذیرایی می‌کنند. در این آیین عاشورایی، خانواده‌ها به اندازه توان خود غذا‌های محلی تهیه می‌کنند و برای پذیرایی از عزاداران حسینی به مساجد و تکایا می‌فرستند.
آیین مجمع بران مانند هر سال و همزمان با ایام عزاداری سالار شهیدان حضرت امام حسین علیه السلام امسال نیز با حضور عاشقان و شیفتگان سرور و سالار شهیدان در روستا‌های ارم سادات ضیابر صومعه سرا و امیرهنده آستانه اشرفیه برگزار شد.
در این مراسم بانوان روستا عصر هر روز غذای نذری می‌پزند و این غذاها را در مجمع (سینی بزرگ) می‌چینند. سینی‌های غذا پس از نماز مغرب و عشا از سوی یک یا چند نفر از اهالی روستا به مسجد برده و در گوشه‌ای از مسجد بر روی هم چیده می‌شود تا روضه ابا عبدالله الحسین (ع) به پایان برسد.
پس از پایان روضه سینی‌های غذا در مقابل عزاداران حسینی قرار می‌گیرد تا میل کنند. عزاداران پس از خوردن غذا و خواندن دعای برکت سفره، در حیاط مسجد برای سرور و سالار شهیدان عزاداری، نوحه خوانی و سینه زنی می‌کنند.
آیین سنتی «کاکاپزی» در شب تاسوعا
آیین سنتی «ککه دبیج» یا «کاکاپزی» از جمله آیین‌های سنتی گیلان است که در مرحله ثبت میراث معنوی قرار دارد. این مراسم در محله جسیدان آستانه اشرفیه برگزار می‌شود و عاشقان ابا عبدالله الحسین (ع) با پخت این شیرینی محلی از عزاداران حسینی در شب تاسوعا پذیرایی می‌کنند.
در این آیین مذهبی که بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد، زنان روستا از ششم محرم با تکه تکه کردن و پخت کدو‌های محلی مقدمات پخت کاکا (نوعی شیرینی محلی) را آماده می‌کنند.
در هفتمین روز محرم کار خمیرگیری و پخت کاکا انجام می‌شود و هشتم محرم در شب تاسوعای حسینی در بین عزاداران و هیئت‌هایی که به این منطقه می‌آیند، توزیع می‌شود.
در منطقه جسیدان که در گذشته از روستا‌های همجوار شهر بود، کشت برنج و کدو مهمترین منبع درآمد مردم بود و در پخت کاکا، از کدو، آرد برنج، آرد گندم و ادویه‌های مختلف استفاده می‌شود.
آیین سنتی علم واچینی در گیلان
آیین «علم واچینی» در واقع معادل عاشورای محرم است که پس از ۱۰ روز بستن علم در روز دهم، این علم را با برگزاری مراسمی باشکوه و به شکلی مذهبی اجرا می‌کنند.
این مراسم معمولا در سومین روز شهادت امام حسین (ع) یا زمانی دیگر که در بقاع یا مناطق مختلف فرق می‌کند، با مشارکت مستقیم کسانی که علم را بسته اند و دیگران انجام می‌شود. در این روز کسانی که در فاصله علم بستن و علم واچینی نذر و نیازشان برآورده شده با قربانی کردن گوسفند و طعام دادن به زائران حضور فعال تری دارند.
پس از باز کردن پارچه‌های دور علم، چوب علم را در مسجد گذاشته و علم رخت (پارچه‌های علم) را در بقچه‌ای می‌پیچند و درون خمره‌ای که داخل بقعه و یا مسجد بوده جا می‌دهند و روی آن را می‌پوشانند و گاه برای آنکه دستبرد نخورد، به خانه متولی برده می‌شود تا ماه محرم سال آینده، دوباره آن را دور علم ببندند یا به اصطلاح علم بندی کنند.
این مراسم مذهبی در سال ۱۳۸۲ عنوان یک اثر معنوی تاریخی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
گستردگی قیام امام حسین (ع) چنان عظیم است که قرن هاست مردمان این سرزمین در قامت آیین این واقعه را سروده اند. گیلان، جلوه گاه دلدادگی به آقا امام حسین (ع) است و باور و ارادت مردم این استان نیز از دیرباز تاکنون با دین مبین اسلام و عشق و ارادت به اهل بیت (ع) گره خورده است و این مراسم و آداب و رسوم تا دنیا دنیاست به عشق سرور و سالار شهیدان در تک تک شهرستان‌های این استان برگزار خواهد شد.