حق انتفاع حق استفاده کردن از مال دیگری یا مالی ست که مالک خاص ندارد. این حق معمولاً به موجب قرارداد یا به صورت اجازه به افراد داده میشود. توجه داشته باشید که مال هم می‌تواند مالک داشته باشد و هم نداشته باشد. فردی که از مال دیگری استفاده میکند را منتفع می‌نامند. گاهی حق انتفاع در اثر قرارداد دیگری برای منتفع ایجاد میشود. همچنین مالک ممکن است در قبال حق انتفاع پولی بگیرد یا به طور مجانی آن را به دیگری واگذار کند.
تعریف حق انتفاع در قانون
ماده ۴۰ قانون مدنی در تعریف حق انتفاع اعلام داشته است که: «حق انتفاع عبارت از حقی است که بموجب آن شخص می‌تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند.»
به طور مثال پدر به فرزند خود اجازه دهد برای مدتی معلوم یا نامعلوم در ملک وی سکونت نموه و از منافع آن استفاده کند که در این رابطه برای فرزند صرفاً «حق بهره برداری و انتفاع» از ملک ایجاد شده و «مالکیتی» برای ایشان نسبت به منافع ایجاد نخواهد شد و به همین دلیل است که منتفع حق انتقال و واگذاری منقعت مال را به دیگری ندارد. حق انتفاع از نظر قانون و نوع قرارداد به چند دسته تقسیم می‌شوند:
الف) حق سکنی
در صورتیکه منافع ملک برای سکونت در اختیار دیگری قرار داده شود، حق انتفاع واگذار شده را “حق سکنی” (سکونت) میگویند.
سکنی اعم از رقبى و عمرى است. البته این در صورتى است که در متن عقد لفظ سکنى به کار رفته باشد، مانند آنکه مالک بگوید: سکونت این خانه، تا من زنده‌ام از آن تو باشد؛ اما اگر لفظ به کار رفته در عقد، رقبى یا عمرى باشد، عقد، سکنى نامیده نمى‌شود، بلکه بر آن تنها عمرى یا رقبى اطلاق میشود.
به بیانی ساده‌تر حق انتفاعی که موضوعش خانه و محل سکونت باشد را حق سکنی میگویند. حق سکنی ممکن است برای مدت معین یا به مدت عمر مالک، منتفع ویا شخص ثالث یا به طور مطلق برای منتفع برقرار شود.
ب) حق رقبی
در لغت: واژه رقبی هم خانواده “رَقَبِه” بوده و در لغت عرب به معنای چیزی می‌باشد که دارای حیطه و محیط است و به عبارت دیگر احصاء شده است. در اصطلاح برای قطعه زمین مشخص استعمال میشود.
در حقوق: حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار میشود. مثلا مالک میگوید حق انتفاع از این ملک را برای مدت پنج سال به فلانی واگذار کردم در این صورت از حق انتفاع مذکور بعنوان “حق رقبی” یاد میشود.
ج) حق عمری
حق انتفاعی است که به مدت عمر مالک یا شخص منتفع یا شخص دیگری به فرد واگذار میشود. اگر حق انتفاع برای مدت عمر مالک باشد با فوت مالک از بین خواهد رفت و منتفع دیگر نمی‌تواند از آن استفاده کند، ولی اگر حق انتفاع به مدت عمر شخص دیگری باشد، فوت مالک تاثیری در حق انتفاع نخواهد داشت در این صورت حق انتفاع واگذار شده را “حق عمری” می‌نامند.
د) حبس مطلق:
حق انتفاعی است که به طور مطلق و بدون ذکر مدت به فرد منتفع واگذار میشود. در این صورت مالک هرگاه بخواهد می‌تواند از حق انتفاعی که واگذار کرده است، رجوع کند و انصراف دهد. در هر صورت این حق تنها تا زمان فوت مالک باقی است و بعد از آن از بین میرود.
منبع: میزان