سیاست‌خارجی در همه دوره‌های انتخابات ریاست‌جمهوری ایران، یکی از مهم‌ترین مسائل کشور و از شاخصه‌های کارآمدی کاندیدا‌ها در نگاه مردم و کارشناسان بوده است. در طول ۴۶ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری، نوع نگاه نامزد‌ها به سیاست‌خارجی و روابط بین‌الملل می‌تواند مشخص‌کننده جایگاه کشور در سطح منطقه و نظم جدید بین‌الملل باشد.
به همین دلیل رویکرد کاندیدا‌ها نسبت به ساختار نظام بین‌الملل، نظام مسائل سیاست‌خارجی ایران، ایده‌ها و راهکار‌های برون رفت از مشکلات و مواجهه با چالش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی می‌تواند یکی از مهم‌ترین شاخص‌های انتخاب نامزد اصلح برای سپردن سکان ریاست‌جمهوری و نشستن بر صندلی دفتر پاستور باشد.
از آنجا که سیاست‌خارجی به معنی دنبال‌کردن منافع کشور و مجموعه‌ای از اهداف و راه‌های رسیدن به آنها در سطوح بین‌المللی و در رابطه با جوامع، دولتها و کشور‌های دیگر و همچنین راهنمای موضع‌گیری یک دولت در جهان پیرامونی است، بنابراین اهمیت دارد که بدانیم هر یک از کاندیدا‌ها نسبت به این موضوع‌های پیش‌روی چگونه نگریسته، چه ایده و راهکاری برای پیشبرد منافع ملی و ارتقا جایگاه ایران در فضای نظام بین‌الملل داشته و چگونه از ابزار موجود کشور برای بیشینه‌سازی قدرت در ساختار‌های منطقه‌ای و بین‌المللی استفاده می‌کنند.
در یک نگاه کلی می‌توان مهم‌ترین موضوع‌های پیش‌روی دولت چهاردهم در حوزه سیاست خارجی را در دو سطح منطقه‌ای و بین‌الملل تقسیم‌بندی کرد. در سطح منطقه، چگونگی گسترش روابط با همسایگان، پیگیری سهم ایران از کریدورها، پیشبرد منافع ایران در محیط آشوب‌زده منطقه و تاثیرگذاری بر نظم آینده غرب آسیا و در سطح بین‌المللی، چگونگی مواجهه با تحریم‌های بین‌المللی، مدل مواجهه با مذاکرات هسته‌ای و چشم‌انداز روابط با قدرت‌های بزرگ شرق و غرب در نظم در حال گذار بین‌الملل.
با توجه به نزدیک‌شدن به آخرین روز‌های پویش‌های تبلیغاتی و بیان نظر‌های کاندیدا‌ها و نمایندگان آنها در حوزه‌های مختلف به‌ویژه سیاست‌خارجی، می‌توان مواضع ۶ کاندیدا را که در خصوص مهم‌ترین چالش‌های سیاست‌خارجی جمهوری اسلامی ایران در میزگرد و مناظره سیاسی مطرح شد، مرور کرد:
سیاست همسایگی
یکی از مهم‌ترین موضوع‌ها در دولت‌های گذشته به فراخور راهبرد و اولویتی که در سیاست‌خارجی برای خود در نظر گرفته بودند، مدل تعامل با کشور‌های همسایه و منطقه بوده که در هر دوره با فراز و فرود‌های همراه بوده است. با توجه به اهمیتی که روابط با همسایگان در خروج ایران از تنهایی استراتژیک و بی‌اثرکردن تحریم‌های غربی داشته است، به بررسی رویکرد هر کدام از نامزد‌های ریاست جمهوری در حوزه سیاست همسایگی پرداختیم.
سعید جلیلی
از نگاه وی، ارتباط با همسایگان مهم‌ترین فرصت برای دور زدن تحریم‌هاست. او فرصت همسایگی با ۱۵ کشور و مبادلات دوجانبه را بهترین امکان برای ارز آوری کشور می‌داند. در این بخش از سیاست‌خارجی، جلیلی به گسترش و تقویت سیاست‌های همسایگی با تمرکز بر مولفه‌های اقتصادی تاکید دارد.
از نگاه او، یکی از شاخصه‌های سیاست خارجی مطلوب و دیپلماسی قوی، ایجاد تعاملات اقتصادی پایدار به ویژه با همسایگان است. جلیلی به طور کلی بر ادامه سیاست‌های شهید رئیسی در این حوزه تاکید داشته و آن را یکی از موثرترین راه‌ها برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها می‌داند.
محمدباقر قالیباف
وی در این خصوص اعتقاد دارد اقتدار منطقه‌ای به معنای گسترش روابط با همسایگان است که این سیاست در دولت شهید رئیسی آغاز شده و دولتش با قوت و قدرت خواهان ادامه این مسیر است. قالیباف می‌گوید ایران در ارتباط با کشور‌هایی همچون روسیه، چین، هند، پاکستان و البته با آسیای میانه دارای کلید طلایی است و ایران با همه این کشورها دارای روابطی صمیمانه است که باید از این ظرفیت‌ها به خوبی استفاده کند. دولت آینده باید بتواند به‌گونه‌ای رفتار کند که امنیت و اقتصاد، محور ارتباط ایران با کشور‌های همسایه باشد. ما هرگز در انفعال ژئوپلیتیکی قرار نخواهیم گرفت.
مسعود پزشکیان
وی در تشریح سیاست همسایگی دولت خود می‌گوید تحت هیچ شرایطی تقویت و گسترش سیاست همسایگی را کنار نمی‌گذارد و روابط و چالش‌های موجود با همسایگان را بر اساس اشتراکات مدیریت خواهد کرد. پزشکیان درخصوص سیاست همسایگی «قائل به ایجاد یک منطقه قوی است که بستر مناسبی برای تامین امنیت و توسعه ایران و کشور‌های همسایه باشد.»
پزشکیان معتقد است کشور‌های برادر و همسایه نباید منابع ارزشمند خود را صرف رقابت‌های فرسایشی و تنش کنند. «اگر ما یک منطقه قوی داشته باشیم و منابع خود را در جهت رفع تنش و هم‌افزایی و توسعه بکار ببریم، قدرت‌های فرامنطقه‌ای و بیگانگان در منطقه مسلط نخواهند شد و باید با کشور‌های همسایه، پیمان عدم تعرض امضا کنیم و به سمت پیوندزدن منافع مشترک گام برداریم.»
علیرضا زاکانی
وی در توضیح سیاست همسایگی دولتش، فقط به بیان این موضوع بسنده کرد که یکی از اولویت‌هایش در سیاست خارجی و ارتباط با همسایگان، عمق‌بخشی به محور مقاومت و ایجاد پیوستگی فرهنگی با ملت‌های منطقه خواهد بود.
امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی
این نامزد ریاست جمهوری، همسایگان را عمق استراتژیک کشور می‌داند و با اشاره به یکی از شعارهای دولتش یعنی با دوستان مروت و با دشمنان مدارا، به توضیح سیاست خارجی خود در حوزه سیاست همسایگی پرداخت و می‌گوید «سیاست خارجی نگاه به شرق و توسعه روابط با کشور‌های همسایه و مسلمان، با تولید قدرت و دفاع از مظلومان جهان بدون درگیری و توسعه تنش با سایر کشورها» از اصول کار دولت او خواهد بود.
مصطفی پورمحمدی
وی در این بخش اعتقاد دارد توافق‌های منطقه‌ای، بازار‌های مشترک مرزی و تعریف پروژه‌های مشترک با همسایگان، امکان ارزآوری بالایی را برای ایران به‌همراه خواهد داشت. از منظر پورمحمدی، حضور ۱۵ کشور همسایه که منابع، فرهنگ، موقعیت‌ها، توان اقتصادی و بازار‌های خوبی در این حوزه در اختیار کشور قرار می‌دهند، بسیاری از نیاز‌های ما را تامین خواهند کرد. بر همین اساس باید به حوزه پیرامونی توجه و بخشی از نیاز‌های موجود را با دادوستد پیرامونی جبران کرد.
پیشبرد منافع ایران در منطقه و تاثیرگذاری بر نظم‌سازی‌ها در غرب آسیا
روند حوادث منطقه در سال‌های اخیر به‌گونه‌ای بوده که نه تنها نقش ایران را به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای تعیین‌کننده، تثبیت کرده بلکه ایران را به عنوان کشوری تاثیرگذار در عرصه‌های فرامنطقه‌ای و از آن مهم‌تر کشوری اثرگذار در نظم‌سازی‌های امنیتی منطقه غرب آسیا معرفی کرده است.
سیر حوادث به سمتی پیش می‌رود که این نقش و تاثیرگذاری منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با راهبری هوشمندانه رهبر معظم انقلاب و سیاست‌های منطقی، مدبرانه و شجاعانه دولت سیزدهم و هماهنگی کامل میدان و دیپلماسی تثبیت و در حال افزایش است.
جلیلی
وی با اشاره به ظرفیت‌های ایجاد شده در منطقه براساس سیاست‌های اعمالی دولت سیزدهم، طوفان‌الاقصی را نمونه خوبی از نقش‌آفرینی ایران در منطقه دانسته و می‌گوید بعد از طوفان‌الاقصی، کسانی که برای ملت‌های منطقه برنامه‌ریزی می‌کردند دیگر هیبت و حیثیت آنها دچار تزلزل شده و از سوی دیگر برای ایران تولید اقتدار شده است. ایران قدرت موثری است که در دفاع از خود عملیاتی کرد که موفق بود و همه او را تحسین کردند.
به گفته وی، در وعده صادق، ایران در دفاع از حق و امنیت خود عملیاتی انجام داد و موفق شد. «الان آنها می‌گویند دیگر نفوذ ندارند و ایران می‌تواند نقش‌آفرین و تعیین‌کننده نظم جدید غرب آسیا باشد. ما باید از این شرایط استفاده کنیم و آن را نقد کنیم.
قالیباف
وی، یکی از اصلی‌ترین راهبردهایش در سیاست خارجی را ایجاد اقتدار منطقه‌ای برای ایران دانسته که از طریق تقویت محور مقاومت و ایجاد ثبات در منطقه بدست خواهد آمد. همچنین در بخشی از سخنانش می‌گوید اولویت ما در منطقه تقویت جبهه مقاومت است و این الگویی است که همه استراتژی‌های بخشی را در بر می‌گیرد و نمونه‌ای از الگوی جمهوری اسلامی است. وی در بخش دیگری از سخنانش تاکید دارد، جمهوری اسلامی در حال حاضر قدرت بلامنازع در منطقه است و حضور در پیمان‌های مانند شانگهای و بریکس می‌تواند در آینده به تثبیت این جایگاه کمک شایانی کند.
پزشکیان
وی با توجه به پایگاه حزبی خود و نزدیکی به اصلاح‌طلبان، در خصوص مسائل منطقه و محور مقاومت و همچنین جایگاه ایران در نظم‌سازی امنیتی منطقه رویکرد و دیدگاه خاصی ارائه نکرده است. پزشکیان اعتقاد دارد که در دولتش جایگاه ایران در منطقه و جهان بازسازی خواهد شد. نگاه دولت او به منطقه، فرصت‌گرا خواهد بود نه تهدیدگرا و هرگز به دنبال امنیت اجاره‌ای نخواهد رفت و دولتش، از توانمندی نظامی نه برای جنگ‌افروزی، بلکه برای بازدارندگی استفاده خواهد کرد.
زاکانی
این نامزد ریاست جمهوری نیز اعتقاد دارد پس از «عملیات طوفان‌الاقصی» و «وعده صادق»، یک صورت تازه و یک اعتبار مضاعفی برای ایران حاصل شده است که اهمیت دارد ایده پیشروانه خود را با یک کنش‌مندی و تقسیم کار برای دیگران، به بهترین شیوه در منطقه و جهان دنبال و منزلت ایران را در نقطه بالایی تثبیت کنیم. او در سیاست خارجی مورد نظرش تاکید دارد که می‌توان منطقه را از حضور بیگانگان عاری کرده و ایران می‌تواند محور نقش‌آفرین در حوزه یمن، عراق، سوریه، لبنان و منطقه غرب آسیا و قفقاز باشد.
قاضی‌زاده هاشمی
وی در صحبت‌هایش درباره جایگاه ایران در منطقه به این نکته اشاره دارد که ایران اسلامی در طول تاریخ، رهبر منطقه بوده است؛ ایران رهبر یک منطقه تمدنی است و هیچ کشوری نمی‌تواند با ما رقابت کند. خدا ما را به لحاظ عقبه تمدنی، جایگاه ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک در موقعیت ممتازی قرار داده و این برجستگی در ذات ملت ایران است؛ باید این ایفای نقش را به درستی انجام دهیم و خودمان را ضعیف نشان ندهیم.
پورمحمدی
از نگاه وی، فلسطین نماد دیپلماسی جمهوری اسلامی است؛ یعنی اینکه ما می‌خواهیم مستقل باشیم؛ اجازه ندهیم دیگران در منطقه ما تصمیم بگیرند؛ اجازه ندهیم سرزمین‌های ما در تصرف دیگران باشد و منافع امت اسلامی توسط آنها تنظیم شود.
وی با تاکید بر اهمیت سیاست‌های منطقه‌ای ایران، می‌گوید موضوع فلسطین فقط موضوع یک منطقه، اخراج و آوارگی نیست. بلکه موضوع تصرف فلسطین، تسلط غرب بر منافع منطقه و امنیت منطقه است. به عبارتی، ما در فلسطین از تمدن دیرینه ایران و تحکیم تمدن ایرانی و تقویت جایگاه اسلامی دفاع می‌کنیم و باید در این خصوص هدف‌گیری درست در سیاست خارجی انجام دهیم.
شیوه برخورد با تحریم‌ها و مذاکرات هسته‌ای و بند غروب برجام
موضوع برجام و تحریم‌های اقتصادی غرب یکی بزرگترین چالش‌های سال‌های اخیر دولت‌های جمهوری اسلامی ایران بوده است. این موضوع‌ها به دلیل اینکه تاثیر مستقیمی بر زندگی روزمره جامعه ایرانی گذارده موجب شده است تا شیوه تعامل و سیاست‌های در پیش گرفته شده دولت در رفع، خنثی‌سازی و بی‌اثر کردن تحریم‌های اقتصادی کشور و شیوه مواجهه با برجام، در نزد جامعه، کارشناسان و سیاست‌مداران از درجه اهمیت و حساسیت ویژه‌ای برخوردار باشد.
جلیلی
این نامزد ریاست جمهوری، خنثی‌سازی تحریم با استفاده درست از توان داخلی و ظرفیت‌های فضای بین‌الملل را امری قطعی می‌داند و در این حوزه بر پشیمان‌سازی کشورها و یا ساختار‌های تحریم‌کننده تاکید دارد. در خصوص برجام، خواهان ادامه مذاکرات است، زیرا اعتقاد دارد ایران از طرف مقابل برجام طلب دارد و باید مذاکرات را ادامه داد تا طرف مقابل را مجبور به پرداخت حق و سهم خود کرد.
قالیباف
وی، رفع تحریم و مشکلات خارجی کشور را اولویت اول دولت خود اعلام کرده و در همین زمینه تاکید دارد، دولتش به‌منظور تعیین تکلیف برجام حتما مذاکرات را با طرف‌های غربی انجام خواهد داد؛ اما این مذاکرات را با تکیه بر چهارچوب قوانین و سیاست‌های کلی نظام و مشروط به‌عمل متناظر طرف مقابل.
وی تاکید کرد در حوزه رفع تحریم‌ها اقدام متقابل طرف غربی از اهمیت بالای برخوردار است. از سوی دیگر، قالیباف بر خنثی‌سازی تحریم‌ها با استفاده از ظرفیت‌های موجود در پیمان‌های منطقه‌ای همچون بریکس، شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تاکید دارد. او همچنین یکی از مهم‌ترین عوامل بی‌اثر کردن تحریم‌ها رشد اقتصادی داخلی می‌داند.
پزشکیان
وی در توضیح برنامه خود در جهت رفع تحریم‌های اقتصادی می‌گوید با پشتوانه مردمی احیای برجام و رفع دیگر موانع همانند FATF شدنی خواهد بود. او همچنین در بخشی دیگر از سخنانش تاکید کرد با تحریم شاید بشود زنده ماند، اما نمی‌شود پیشرفت کرد. پزشکیان در اصول سیاست خارجی خود بر این موضوع تاکید می‌کند که باید موضوع برجام را با کمک متخصصان داخلی حل کنیم و اگر جایگزینی برای سند برجام نتوانستیم تهیه کنیم سند کنونی را با برخی اصلاحات ادامه دهیم.
زاکانی
این نامزد ریاست‌جمهوری نیز معتقد است که نگاهی جناحی به برجام ندارد بلکه رویکرد دولتش به برجام ملی است. در عین حال اعتقاد دارد که در برجام منافع ملی رعایت نشده و این سند محصول اراده نظام نبوده است، اما خواهان اجرای برجام در جهت احقاق‌حق ملت ایران است. وی در حوزه تحریم‌ها نیز معتقد است تحریم را باید از خنثی‌کردن آن شروع کرد و با توانمندی داخلی آن را به سخره گرفت.
قاضی‌زاده هاشمی
وی نیز تحریم را واقعیتی می‌داند که در زندگی مردم اثر دارد و این موضوع را انکار نمی‌کند، اما اعتقاد دارد باید اعتیاد به تحریم ایران را در دشمن از بین ببریم. وی یکی از راه‌های خنثی‌سازی تحریم‌های ایران را ایجاد رابطه سازنده با همسایگان در جهت درهم‌تنیدگی اقتصادی کشور‌های منطقه با هدف خنثی‌سازی شبکه تحریم‌ها می‌داند.
پورمحمدی
این نامزد ریاست‌جمهوری نیز در یک نگاه کلی، مشکلات اقتصادی کشور را ناشی از تحریم‌ها، تحمیل‌ها و مانع تراشی‌های دشمنان می‌داند که دیپلماسی کشور باید به‌طور مشخص بر روی این حوزه برنامه‌ریزی کند تا این مشکلات برطرف شود.
جمع‌بندی
به طور حتم بسیاری از موضوع‌های مهم و چالش‌برانگیز حال و آینده حوزه سیاست خارجی کشور در صحبت‌های نامزد‌های ریاست‌جمهوری در مناظره سیاسی و یا میزگرد‌های تخصصی بیان نشد و یا یه صورت کلی به آنها اشاره شد. موضوع‌هایی که هرکدام می‌تواند به تنهایی دارای فرصت‌ها و تهدید‌های بیشماری برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در فضای بین‌الملل باشد.
یکی از نکات مهمی که در حوزه برجام توسط نامزد‌های ریاست‌جمهوری به آن پرداخته نشد «بند غروب برجام» است که در سال ۲۰۲۵ فعال خواهد شد و ایران از ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ خارج میشود. تروئیکای اروپای همه تلاش خود را می‌کند که یا از طریق مذاکره و یا فعال کردن مکانیسم ماشه، همچنان ایران را ذیل این بند نگه داشته و یا آن را تمدید کنند. نامزد‌های ریاست‌جمهوری به هیچ عنوان در خصوص برنامه‌های خود در راستای حفظ منافع ایران در بخش سخنی به میان نیاوردند.
همچنین از دیگر موضوع‌های مهمی که در تبلیغات نامزد‌ها به آن اشاره‌ای نشد، شیوه کنش دولت آینده در تقابل با مسائل منطقه غرب آسیا و حمله احتمالی رژیم صهیونیستی به لبنان است که می‌تواند به طور جدی ایران را وارد درگیری‌های مستقیم با این رژیم کند.
از دیگر مباحث عمده‌ای که ۶ نامزد ریاست جمهوری در خصوص آن اظهارنظر نکردند، احتمال بازگشت دونالد ترامپ به صندلی کاخ سفید در آخرین سال برجام است که می‌تواند چالش‌های فراوانی را برای سیاست‌خارجی ایران به‌همراه داشته باشد. همچنین نبود شفاف‌سازی در خصوص نوع رویکرد سیاست‌خارجی کشور در برابر روسیه و چین و پیگیری قرارداد‌های راهبردی و یا نبود برنامه جامع در سخنان کاندیدا‌ها در ارتباط با مباحث کریدوری است.
هرچند با توجه به نوع برنامه‌های تدارک دیده شده، ساختار و زمان محدود آنان برای ارائه کامل دیدگاه‌ها و رویکرد‌های نامزد‌ها در مناظره‌ها و گفتگو‌های تلویزیونی، نمی‌توان از نامزد‌های انتخابات ریاست جمهوری انتظار داشت با جزئیات به همه مسائل و چالش‌های حوزه سیاست خارجی بپردازند، اما انتظار می‌رفت به جای کلی‌گویی و مرور اشتباه‌های تلخ گذشته، حداقل در چند بخش مانند آینده برجام و یا شیوه استفاه از دیپلماسی فعال در کمک به اقتصاد کشور به ارائه برنامه‌ها و نقشه راه موثر پرداخته شود.
از دیگر مسائل مهمی که در حوزه سیاست خارجی از سوی نامزد‌های به صورت کلی به آن اشاره شد و هیچ برنامه مشخص و مدونی برای ارتقا جایگاه اقتصادی ایران در سطح منطقه و بین‌الملل ارائه نشد، موضوع جایگاه دیپلماسی اقتصادی کشور بود؛ این در حالی است که برای خروج از مشکلات اقتصادی، برنامه‌ریزی برای فعال‌کردن ظرفیت‌های تجارت خارجی از درجه اهمیت بسیار بالای برخوردار است.
منبع: ایرنا