از ۴۳ مخاطره طبیعی جهان ۳۴ مورد در ایران و ۲۴ مورد در استان همدان رخ داده است که مهمترین آنها در این استان به ترتیب اولویت خشکسالی، سیل، زلزله، یخبندان و کولاک است.
استان همدان در سال های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱ متاثر از سیلاب بود و بروز سیل خسارت های زیادی به ابنیه، تاسیسات زیر بنایی، پل های بزرگ و کوچک، راه ها، مزارع و باغ ها، احشام و دیگر بخش ها وارد کرد.
طبق گزارش های دریافتی سیلاب اسفند ماه ۱۳۹۸ موجب بروز خسارت به دهانه ۱۷۰ پل بزرگ و کوچک، آسیب زدن به ۱۶۰ کیلومتر جاده اصلی و فرعی، ۱۸ دستگاه ماشین آلات سنگین راهداری، بخشی از تاسیسات زیربنایی و شریان های حیاتی، واحدهای مسکونی و تجاری و سایر بناها، بخش کشاورزی، دامداری، شیلات و امور عشایر شد.
همچنین بروز سیلاب در این سال خسارت هایی را نیز به وسایل نقلیه، راه های ارتباطی و تجهیزات و امکانات وارد کرد و منازل ساکنان شهرستانهای نهاوند، ملایر، اسدآباد، کبودرآهنگ و تویسرکان دچار آبگرفتگی شد.
بارندگی و بروز سیلاب در اواسط مرداد ۱۴۰۱ نیز سه شهرستان همدان، فامنین و کبودرآهنگ را فرا گرفت و به ۱۲۰ واحد مسکونی در این شهرستان ها آسیب زد همچنین ورود سیلاب به داخل منازل موجب از کار افتادن وسایل برقی و از بین رفتن اسباب و اثاثیه موجود در داخل ۵۰ واحد مسکونی شد.
تلف شدن ۳۸۲ واحد دامی، خسارت به یک هزار هکتار از اراضی زارعی، از بین رفتن ۸۰ تن محصول شامل گندم، کاه و کلش و یونجه، آسیب دیدن ۳۱.۵ هکتار از باغ ها از جمله باغ انگور، خسارت به ۷۱ هکتار رشته قنات و از بین رفتن و شسته شدن ۱۰۰ کیلومتر جاده بین مزارع و ۲۰ کیلومتر جاده عشایری از دگر آثار سیلاب مرداد ۱۴۰۱ بود.
بر اساس آمار ارائه شده از سوی معاون امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، تاکنون بیش از هفت هزار و ۲۱۷ مورد سیل در کشور ثبت شده که علاوه بر تلفات جانی، خسارات مالی زیادی نیز وارد کرده که بیشتر شامل تخریب منازل مسکونی، تأسیسات شهری، اراضی زراعی، پل ها و جاده ها بوده است.
۲۸ درصد اراضی کشور در معرض سیلاب شدید است که تعداد ۶۵۹ شهر را دربر می گیرد بنابراین در سالهای اخیر تاکید بر اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوانداری با هدف تأمین امنیت زیستی، غذایی و انرژی کشور بوده است.
آبخیزداری سد راه سیلاب
بر اساس گزارش ارائه شده از سوی اداره کل هواشناسی همدان، میزان بارندگی در این استان طی سال آبی جاری ۱۵۱ میلیمتر بیشتر از میانگین کشوری است و از آغاز سال آبی (مهر ۱۴۰۲) تاکنون میزان بارندگی در همدان ۳۷۲ میلیمتر ثبت شد در حالیکه انتظار بارش ۳۳۳ میلیمتر بود یعنی ۳۹ میلیمتر معادل ۱۲ درصد بارش ها نسبت به بلند مدت افزایش و نسبت به سال قبل ۱۱۳ میلیمتر معادل ۴۳ درصد افزایش داشته است.
با وجود رشد جهشی بارندگی ها در زمستان و بهار امسال اما شاهد بروز سیلاب و خسارت جانی و مالی به شهروندان در این استان نبودیم که یکی از مهمترین علل آن اجرای طرح های آبخیزداری به عنوان اقدامی اثر بخش برای مهار سیلاب است.
در این باره مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان به خبرنگار ایرنا گفت: یکی از مهمترین اهداف اجرای طرح های آبخیزداری، مدیریت سرزمین برای جلوگیری از فرسایش آبی، کنترل سیل و رسوب است.
اسفندیار خزایی از دیگر مزایای اجرای طرح های آبخیزداری را افزایش نفوذ پذیری آب، افزایش آب های زیر زمینی و کنترل سرعت آب دانست و گفت: سازه های آبخیزداری به سه بخش خشکه چن، کابیبونی و بندی ملاتی تقسیم بندی می شود.
وی توضیح داد: بند «خشکه چین» واقع در بالادست و شیب ارتفاعات، هنگام بارش باران رسوبات درشت دانه را کنترل کرده سپس بند «گابیونی» که به شکل سنگ های داخل سیم توری است رسوبات ریز و متوسط دانه که همراه جریان آب به سمت پایین دست در حال حرکت است را می گیرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان ادامه داد: جریان آب پس از گذر از بندهای «خشکه چین و گابیونی» وارد بند «ملاتی» می شود که آن بندها حجم آب بیشتری را در خود جای می دهند و زمینه ته نشین شدن رسوبات را فراهم می کنند.
خزائی با بیان اینکه هدف از ایجاد این قبیل بندها ذخیره طولانی مدت آب نیست بلکه عبور دادن آهسته و به مرور آب به پایین دست است اظهار کرد: نبود این بندها نقطه تمرکز آب را بالا برده و فاصله نخستین قطره آبی که به زمین می رسد تا رودخانه، به علت بالا بودن سرعت آب، پایین می آید.
وی گفت: اجرای طرح های آبخیزداری سرعت جریان آب ناشی از بارندگی را کاهش داده که با توجه به خاک دانه بندی شده ، بخشی از آب جذب خاک و موجب مرطوب شدن سطح خاک شده سپس نفوذ ذره ذره به سطح پایین تر می شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان ادامه داد: به طور حتم کاهش سرعت جریان آب میزان نفوذ پذیری آن به بطن خاک را افزایش می دهد در غیر اینصورت با افزایش دبی آب در بخش های کم عرض رودخانه ها میزان سیل خیزی و بروز خسارات در پایین دست افزایش می یابد.
خزائی گفت: اجرای هر یک هکتار عملیات آبخیزداری موجب کنترل ۲۷۰ متر مکعب سیلاب و روان آب، ۸۱ هکتار استحصال و ذخیره آب، کنترل ۲ تن فرسایش و رسوب خاک، افزایش رطوبت خاک و افزایش ۱۰۰ کیلوگرم تولید علوفه خشک در هر هکتار می شود.
وی تصریح کرد: البته مهمتر از اجرای طرح های آبخیزداری، بهره برداری منطقی از سرزمین و تقویت پوشش گیاهی است در این صورت سرعت فرسایش طبیعی خاک هم تا حد قابل توجهی کاهش می یابد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان افزود: میزان فرسایش خاک در استان همدان ۱۰ تن در هکتار است البته این عدد با توجه به مکان و محل قرارگیری خاک متغییر بوده و فرسایش رسوب رابطه مستقیمی با تقویت پوشش گیاهی دارد.
خزائی ادامه داد: پوشش گیاهی برخی از عرصه های طبیعی مطلوب بوده و به جای ایجاد سازه ها به شکل کنونی، نیازمند اجرای مدیریت جامع آبخیز است تا در سال بذردهی گیاهان بارش ها بذرها را پراکنده و حتی در ترک خاک که ذخیره طبیعت است انبار کرده و چند سال دیگر سبز شود.
وی با بیان اینکه بارندگی و بروز سیلاب در ادوار مختلف موجب جابجایی سنگ ها از دامنه کوه به سمت پایین دست در همدان شده است گفت: به طور حتم بارندگی در زمان کم با شدت بالا موجب بروز سیلاب شده و مهار آن دشوار است با این وجود بیش از چهار هزار سازه در همدان اقدام به مهار سیلاب می کنند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان تاکید کرد: طرح های آبخیزداری و آبخوانداری علاوه بر کنترل سیل، رسوب و کاهش فرسایش خاک، سبب تقویت منابع آب زیرزمینی و بهبود پوشش گیاهی و رونق کسب و کار و جهش تولید می‌شود.
خزائی ابراز امیدواری کرد: به علت تاثیر مثبت طرح‌های آبخیزداری در مهار سیلاب و تغذیه سفره‌های آب زیر زمینی اجرای این طرح ها در استان همدان تداوم یابد.
سازه های آبخیزداری لبریز از آب
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان گفت: بارش باران امسال موجب افزایش روان آب ها و سرریز شدن آب از ۸۰ درصد سازه‌های آبخیزداری این استان شد.
محمدمهدی آرتیمانی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: آب در بیشتر سازه های آبخیزداری جنوب استان سرریز شده و تنها بخشی از سازهای واقع در فامنین، قهاوند و کبودرآهنگ با وجود افزایش چشمگیر ارتفاع آب سرریز نشده است.
وی اظهار کرد: همدان دارای ۱۸۰حوزه آبخیز با ۲۴ هزار سازه بزرگ و کوچک به شکل خاکی، خشکه چین، گابیونی و سنگی ملاتی است.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان گفت: بارندگی های اخیر و افزایش میزان آب موجود در پشت این سازه ها، میزان رطوبت خاک را افزایش داده که ثمره آن پیشگیری از بروز ریزگرد است.
به گفته وی، کنترل رسوب و افزایش تولید علوفه، نفوذ تدریجی آب در دل خاک، افزایش منابع آبی زیر زمینی، پیشگیری از بروز سیلاب و بروز خسارت به تاسیسات و جمع آوری رسوبات خاک از دیگر کارکردهای انجام عملیات آبخیزداری است.
اجرای عملیات آبخیزداری در سطح ۳۵۱ هزار هکتار
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان اظهار کرد: بیش از یک میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار از اراضی این استان مستعد اجرای طرح های آبخیزداری است که در ۳۵۱ هزار و ۵۰۰ هکتار عملیات آبخیزداری صورت گرفته و ۷۹۵ هزار هکتار در دست مطالعه است.
به گفته آرتیمانی،۳۶۰ میلیارد ریال اعتبار از محل منابع ملی و ۱۷۰ میلیارد ریال اعتبار از منابع استانی برای اجرای طرح های آبخیزداری سال گذشته پیش بینی شده بود که از منابع ملی ۲۰۰ میلیارد ریال و منابع استانی ۴۰ میلیارد ریال و منابع استانی ۵۰ میلیارد ریال اختصاص یافت.
طرح‌های آبخیزداری شامل عملیات مکانیکی، بیومکانیکی، مدیریتی و حفاظتی از جمله بذرکاری، کپه کاری مراتع، جنگل کاری و توسعه جنگل با بذر و نهال، اقدامات حفاظتی و پیشگیری از حریق و اجرای طرح کاداستر اراضی ملی به صورت جامع است.