شهر قم با پیشینه بیش از هفت‌هزارساله، تاریخ پرفرازونشیبی را تا امروز طی کرده و دوره‌های آبادانی و ویرانی متعددی داشته است. روایت می‌شود در دوره ساسانی این شهر از هفت دیه نزدیک به هم تشکیل شده بود که بهرام گور در گذر از آن آتشکده‌ای در آن بنا نهاد.
پس از آمدن اسلام به قم در سال ۲۳ هجری قمری و هجرت حضرت معصومه، این شهر تاریخ جدیدی را آغاز کرد. در این دوره هم شهر قم روزگارانی ویرانی داشته و بعد‌ها به آبادانی گرویده است. گفته می‌شود دوران ایلخانی، صفویه و قاجار بیشترین توجه به شهر قم به‌واسطه حضور حضرت معصومه (س) و دیگر امام‌زادگان از نسل امام موسی بن جعفر به شهر قم شده است.
شهر قم یک‌بار در دوره ایلخانی مورد توجه بوده و بار دیگر پس از ویرانی‌های حمله مغول در دوره صفوی باز به مرکز توجه تبدیل شده است. در آن زمان بسیاری از شاهان و شاهزادگان در جوار آرامگاه فاطمه معصومه (س) دفن شدند و بنا‌های فاخر بسیاری به‌واسطه آمدوشد افراد برجسته کشور در این شهر ساخته شد.
حمله افغان‌ها دوره دیگری از ویرانی را در قم رقم زد که بار دیگر و در دوران فتحعلی شاه قاجار، این شهر رو به آبادی رفت. بسیاری از آثار و بنا‌های تاریخی شهر قم مربوط به همین دوره است.
شهر قم در دوران قاجار به ۱۱ محله تقسیم می‌شد که محله آستانه، عشقعلی، الوندیه، چهارمردان، سیدان، موسویان، دولت‌خانه، باغ پنبه، عربستان، مسجد جامع، میان شهر و سنگ‌بند اسامی این محلات است.
نشانه‌های دوران جدید توسعه قم را می‌توان از سال ۱۳۰۷ جست‌وجو کرد. در آن زمان گورستان وسیعی که در ضلع شمالی حرم مطهر قرار داشت، تسطیح شده و خیابان‌هایی در آن ایجاد شد، همچنین باغی در این محدوده احداث شد. احداث خیابان آذر ازجمله اتفاقات این دوران بود که خیابان ارم را به راه شوسه قم اصفهان متصل می‌کرد و اهمیت این مسیر موجب شکل‌گیری بنا‌های فاخری در اطراف آن شد. گفته می‌شود شهر قم که از حمله مغول، افغان‌ها و … جان سالم به دربرده بود، در اوج دوران شکوفایی شهرسازی خود با سیلی مهیب در سال ۱۳۱۳ مواجه شد که هزار خانه را ویران کرد.
خانه‌های تاریخی قم هرچند شاید همچون خانه‌های تاریخی شیراز یا اصفهان پرزرق‌وبرق و پرنقش‌ونگار نباشند، اما از زیباترین و حکیمانه‌ترین معماری خانه‌های ایرانی بهره‌مند و به‌خوبی جلوه‌گر قناعت، مردم‌داری، خانواده‌دوستی، نجابت و اصالت مردم کویر هستند.
هماهنگی معماری خانه‌های قم با اقلیم سخت و خشن این شهر که زمستان‌هایی سرد و تابستان‌هایی بسیار گرم داشته، لطافتی نسیم‌گونه برای این خانه‌ها رقم‌زده است. جهت‌گیری مناسب اقلیم و نوع تابش اشعه آفتاب، سایه‌گیری خانه، استفاده درست و به‌جا از درختان و حوض آبی که فضای خانه را با لطافت و معنویت پیوند می‌زند، از ویژگی‌های خانه‌های تاریخی شهر قم است.
حیاط‌های عمیق با باغچه‌های سرسبز، بهره‌گیری از فضای نیمه‌باز ایوان، به‌کارگیری بادگیر برای گذر از سختی تابستان و مصالح به‌کاررفته در خانه‌های شهر قم همه در مسیر سازگاری با اقلیم و بوم این شهر است.
شاید امروز بسیاری از جوانانی که در شهر قم زندگی می‌کنند یا زائرانی که برای زیارت به شهر می‌آیند، خانه‌های تاریخی این شهر را ندیده باشند، اما اندک خانه‌های به‌جامانده از ماشین بی‌رحم توسعه در شهر قم می‌تواند الگوی خوبی برای تبلور مفاهیمی، چون حکمت، مردم‌داری و قناعت در معماری باشد. شاید بعضی ویژگی‌ها در تمام خانه‌ها مشترک باشد، اما هر خانه داستانی خاص دارد که دانستن آن مسئولیت ما را برای حفظ این میراث ارزشمند و گران‌بها سنگین‌تر می‌کند.
در دل خیابان چهار مردان و در کوچه تکیه آقا سیدحسن، خانه‌ای ساده و قدیمی وجود دارد که کتیبه خشتی سردر آن مربوط به سال ۱۳۱۲ هجری قمری است. این خانه با مساحت ۱۲۰۰ متر مربع یک ورودی زیبا با سردری کوتاه و کتیبه کاشی‌کاری و آجربری دارد. پس از ورودی هشتی کوچکی قرار گرفته است که از سمت چپ به بخش اندرونی و از طریق راهرویی بلند به حیاط بیرونی مرتبط می‌شود.
این خانه دو حیاط اندرونی و بیرون دارد که ایوان حیاط اندرونی با گچ‌بری‌ها و سرستون‌های زیبای سنگی تزیین‌شده که در کنار در‌های چوبی با سردر‌های حکاکی شده، جلوه خاصی به این بنا بخشیده است.
خانه آیت‌الله بروجردی در مجموع هفت اتاق دارد که چهار اتاق در بخش اندرونی قرار گرفته است. اتاق وسط سه در و دو اتاق اطراف دو در دارد. بزرگ‌ترین اتاق که پنج‌دری است در جبهه شرقی حیاط قرار گرفته اس و دسترسی نزدیک‌تری به ورودی و هشتی خانه دارد. مراجعه به تصاویر تاریخی نشاط می‌دهد این خانه همواره محل آمدوشد گروه‌های مختلف از ملیت‌های متفاوت برای دیدار با مرجع تقلید بزرگ شیعیان بوده است.
در همان کوچه تکیه آقا سیدحسن، قدری از خانه تاریخی آیت‌الله بروجردی که فاصله بگیرید، به سردر آجرکاری و درِ چوبی زیبایی خواهید رسید که خانه آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مربوط به اواخر دوره قاجار است. این خانه دارای سه ورودی بوده که دو ورودی در بخش جنوبی و یک ورودی در بخش غرب خانه قرار دارد. ورودی اصلی در بخش جنوبی واقع شده است و با راهرویی کوتاه با دو پله به حیاط مرکزی می‌رسد. خانه دارای دو حیاط اصلی است که در گذشته باغچه‌های کوچک و درختان سرسبز داشته است. این خانه با مساحت ۴۸۰ متر مربعی، دو ایوان و ۱۰ اتاق دارد. سه اتاق در جبهه شرقی حیاط مرکزی قرار گرفته است که اتاق میانی بادگیری برای فرار از گرمای طاقت‌فرسای تابستان قم دارد.
خانه روحانی منسوب به آیت‌الله سیدصادق روحانی درگذر قلعه قرار گرفته و مربوط به دوره قاجار است. این خانه به دلیل برگزاری مراسم عزاداری هنوز هم‌محلی برای رفت‌وآمد مردم است. این خانه ورودی زیبایی دارد که با دو پیرنشین متمایز شده است و از طریق دالانی به حیاط کوچک بیرونی می‌رسد که محل ملاقات‌های آیت‌الله روحانی بوده و پس از آن حیاط اندرونی قرار گرفته است که محل زندگی خانواده به‌شمار می‌رفته است. حیاط هشت‌ضلعی بیرونی به‌وسیله یک در به حیاط اندرونی متصل می‌شود که در سطح پایین‌تری قرار گرفته است و آب‌وهوای مطلوب‌تری نسبت به حیاط بیرونی دارد.
این خانه با بادگیر بزرگ و زیبایش شناخته می‌شود که در اتاق شاه‌نشین تابستانه و در حیاط اندرونی واقع شده است. این بادگیر اتاق پنج‌دری اصلی را در گرمای تابستان با خنکای نسیمی مطبوع، می‌نوازد. ایوان با آجرکاری ساده‌ای تزیین‌شده و درِ اصلی با پنجره‌های بی‌شمار، جلوه‌ای زیبا دارد.
ایوان شرقی هم با تزئیناتی که حاصل دست استادکار‌های عصر قاجار است، اتاقی پنج‌دری را از حیاط بیرونی جدا می‌کند. فضای شاه‌نشین میانی خانه با حیاط اندرونی از طریق یک فضای هشتی مرتبط شده است.
در جبهه جنوب غربی حیاط بیرونی داربستی فلزی دیده می‌شود که ایام محرم و صفر برای برگزاری مراسم عزاداری با چادر عزا پوشیده می‌شود.
خانه زند در کوچه ۱۷ خیابان چهار مردان نیز از یادگاران اواخر عصر قاجار است که متشکل از دو خانه منسوب به حاج علی‌قلی خان زند و حاج محمدخان زند است. گفته می‌شود این دو تن از بازماندگان قاجار بودند و ۱۳۰ سال پیش این دوخانه را درگذر قلعه بنا نهاده‌اند.
این خانه امروز از معدود خانه‌هایی است که کاربری مرتبط با پیشینه خود پیداکرده و برای رفت‌وآمد عموم قابل‌دسترس است.
ورودی خانه دو پیرنشین داشته و با یک هشتی به درِ اصلی می‌رسد. حیاط مرکزی و با اتاق‌های پنج‌دری و سه‌دری در اطراف و حوضی بزرگ که با باغچه‌های زیبایی احاطه‌شده از دیگر ویژگی‌های این خانه است. عمارت حاج علی‌خان زند شامل سه بخش است. شاه‌نشین تابستانی با بادگیر منفرد که به زیرزمین راه دارد. شاه‌نشین زمستانی که مساحتی بزرگ‌تر دارد و چهار اتاق را به هم ارتباط داده است. حوض بزرگ و لاجوردی‌رنگ از ویژگی‌های این خانه است که در کنار سایه درختان نارون، زیبایی مجموعه را چند برابر کرده است. این خانه امروز موزه صنایع‌دستی شهر قم است که در فضای داخلی آن مجسمه‌هایی از مردمان قدیم قم در حال بافتن فرش و پارچه دیده می‌شود.
خانه تاریخی شاکری ازجمله زیباترین خانه‌های تاریخی شهر قم محسوب می‌شود که در کوچه تکیه آقا سیدحسن قرار گرفته است. این خانه در دوران قاجار ساخته و در دوران پهلوی اول مالکیت آن تغییر کرده است. مالک اصلی خانه حاج عسگر خان است که به نظر می‌رسد آن را در سال ۱۲۱۶ هجری قمری ساخته است.
ورودی خانه با اختلاف نسبت به دیگر خانه‌های تاریخی قم باشکوه‌تر است. وجود ایوانی در ورودی و چهارستون سنگی با تزئینات آجرکاری از ویژگی‌های این خانه است که در خانه دیگری در شهر قم نظیر ندارد. ورودی دارای هشتی کوچک و دو پیر نشین سنگی است که نشانه‌ای از سبک زندگی مردم پیشین به‌شمار می‌رود. آجر و کاشی‌کاری ورودی و نرده‌های چوبی ایوان، جلوه‌ای متفاوت و باشکوه به این خانه بخشیده است.
خانه شاکری دو حیاط دارد. حیاطی میانی و بزرگ‌تر که فضا‌های اصلی خانه را در اطراف خود جای‌داده و حوض سنگی بزرگی در وسط آن قرار گرفته است. حیاط کوچک‌تر در گوشه جنوب غربی خانه قرارگرفته و تنها از یک‌سو به اتاق‌های شاه‌نشین خانه دسترسی دارد.
وجود ایوان مشرف به کوچه که راه دسترسی آن از هشتی خانه است، بزرگ‌ترین وجه تمایز این خانه با دیگر خانه‌های تاریخی شهر قم محسوب می‌شد. در تمام ایوان‌ها سرستون‌های سنگی با نقش‌های زیبایی دیده می‌شود که شکوه خانه را چند برابر کرده است. تزئینات زیر سقف که هنر دست معماران قدیم قم بوده و ذوق و سلیقه مالک را نشان می‌دهد از دیگر ویژگی‌های این خانه است. در بخش‌هایی از زیر سقف نقاشی‌های رنگ و روغن با طرح‌های اسلیمی به رنگ‌های طلایی و لاجوردی جلوه‌ای زیبا به خانه بخشیده است. اتاق‌های گوشواره ساده‌ترند، اما آنها هم زیبایی‌های مخصوص به خود را دارند.
خانه‌های ایرانی و تاریخی شهر قم این روز‌ها نسبت به ساختمان‌های مورد هجوم مدرنیته در اقلیت قرار گرفته‌اند و باید گفت اگر اندکی از این خانه‌ها حفظ شده‌اند، به دلیل کارکرد مذهبی به‌ویژه وقف شدن برای عزاداری بوده است. خانه تاریخی ضاد یکی از این خانه‌ها است که در ایام محرم و صفر برای عزای شهیدان کربلا سیاه‌پوش می‌شود و همین موضوع این خانه را در طول سال‌ها زنده نگه داشته است.
خانه تاریخی ضاد با ۱۱۰ سال قدمت مربوط به مرحوم حاج محمدرضا ضاد است. این خانه یک‌بار در سال‌های جنگ تحمیلی بر اثر اصابت بمب از بین رفته، اما دوباره بازسازی شده است. مراسم عزاداری و سینه‌زنی در این خانه در حیاط مرکزی برگزار می‌شود و ۶۰ سال است که این مراسم تعطیل نشده است.
هرچند ورودی باشکوه خانه و تزئینات سردر به دلیل بمباران زمان جنگ تحمیلی از بین رفته، اما فضای کلی خانه هنوز یادآور معماری حکیمانه مردم دیار کویر است. این خانه در حال حاضر یک حیاط دارد، اما در گذشته همچون اکثر خانه‌های ایرانی دو حیاط اندرونی و بیرونی داشته است. تزئینات گچ‌بری و آجرکاری امروز هم در حیاط خانه دیده می‌شود. سرستون‌ها و پایه ستون‌های حجاری‌شده از دیگر زیبایی‌های خانه تاریخی ضاد است. مراسم صدساله چادرزنی بر سقف این خانه هر سال با آغاز ایام محرم و صفر تکرار می‌شود. این خانه هم یک شاه‌نشین اصلی و اتاق‌هایی در گوشواره دارد که با در‌های چوبی به یکدیگر متصل می‌شوند. خانه تاریخی ضاد از معدود خانه‌هایی است که سکونت در آن حفظ شده و به‌تدریج با شرایط سکونت در زندگی امروزی همخوان شده است.
خانه آیت‌الله فیض واقع در خیابان باجک و پشت تیمچه اعظم، خانه نسبتاً کوچکی است که در اواخر دوره قاجار ساخته‌شده است ورودی این خانه دارای دو پیرنشین و دو نیم‌ستون آجرکاری شده است که از طریق یک هشتی و دالان بلند با تاق و تویزه به حیاط می‌رسد. هشتی خانه به‌صورت هشت‌ضلعی بنا شده است و یک ضلع آن به میهمان‌خانه می‌رسد. اینگونه مدیریت فضا در خانه‌های ایرانی نشان‌دهنده اهمیت محرمیت و سلسله‌مراتب فضا است.
حیاط خانه فیض همچون اکثر حیاط‌های ایرانی مملو از حیات و زندگی بوده و حوضی بیضی را در خود جای داده است. خانه در سه‌طبقه بنا شده و دارای یک ایوان در شمال غربی حیاط است. وجود آب‌انبار، ستون‌های چوبی، فضای هشتی برای دسترسی به بام که تزئینات آجرکاری بسیاری زیادی دارد و قوس‌های ایوان که با ترکیب آجرها تزئین شده از ویژگی‌های این خانه است.