«شهرستان خاتم و شهرستان مروست» در استان یزد از مناطق بکری هستند که کمتر بدان توجه شده، در حالی‌که به سبب وجود منابع طبیعی و تاریخی فراوان در این مناطق، می‌توان شگفتی‌های عجیبی را در اینجا دید.
بازدید از مناطقی با جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی ایران هیچ‌گاه تمام شدنی نیست و اگر تنها قدری اهل گردش و سفر و به ویژه در ایام نوروز باشید، این جاذبه‌ها بیشتر خودنمایی می‌کند. این که تنها به دلیل یک جنگل سرسبز و در کنار دریا آرامش وجود دارد شکی نیست؛ اما زمانی این زیبایی‌ها بیشتر به چشم می‌آید که بتوان در دل کویر هم آب و درخت و سرسبزی را دید.
این مناطق به ویژه با جاذبه‌های تاریخی هم همراه است و مردمی مهمان‌نواز و خونگرم پذیرای مسافران هستند که تنها همین خوشرویی و خوش‌برخوردی می‌تواند هر خستگی و ناراحتی را از تن بزداید.
گزارش‌پیش‌رو به دو منطقه از مناطق بکر ایران تعلق دارد که درست در مرکز کشور در میان دو راه ترانزیتی مهم و حیاتی یعنی تهران به بندرعباس و تهران به بوشهر واقع شده و به غیر از رانندگان خودرو‌های سنگین و اهالی همان منطقه کمتر کسی از آن عبور می‌کنند.
اینجا شهرستان خاتم و شهرستان مروست در استان یزد با فرهنگ و لهجه‌ای است که میراثی از سه استان یزد، کرمان و فارس دارد و شاید به درستی مصداق بارز شعر استاد «شهریار» است که گفت: «آنچه خوبان همه دارند تو یکجا داری». خاصه آن که بدانید این منطقه قطب کشاورزی استان یزد و با منابع آبی فراوان است که شاید نظیرش را کمتر در جایی دیده باشید.
«مروست» و «هرات» در استان یزد با فرهنگ و لهجه‌ای است که میراث از سه استان یزد، کرمان و فارس دارد و شاید به درستی مصداق بارز شعر استاد «شهریار» است که می‌فرمود: «آنچه خوبان همه دارند تو یکجا داری»
چه جاذبه‌هایی بر سر مسیر شهرستان‌های خاتم و مروست است؟
شهرستان خاتم به مرکزیت هرات بوده و مروست نیز شهرستان جداگانه‌ای می‌باشد.
شهرستان دیگر «مَروست» نیز به مرکزیت مروست به شهر قلعه‌های باستانی هم شهرت دارد، در استان یزد قرار درد.
در سال ۱۳۵۹ با تصویب مجلس شورای اسلامی و شهرستان شدن «مهریز» یزد به همراه هرات و چند روستا از استان فارس و شهرستان «شهربابک» در استان کرمان، جدا و به شهرستان مهریز پیوستند.
مروست از غرب با شهرستان «سرچهان» و «بوانات» استان فارس و از شرق به شهرستان شهربابک استان کرمان و از جنوب به بخش پشتکوه شهرستان نی‌ریز همسایه است.
برای رفتن به شهر‌های مروست و هرات که از شهر‌های مهم استان یزد هستند، چند راه وجود دارد. راه اصلی از مسیر یزد به کرمان است که با جدا شدن این راه بعد از مهریز به سمت غرب و با طی مسافتی نزدیک به ۱۸۰ کیلومتر به شهر مروست می‌رسد.
در بخش‌هایی از این مسیر با چنان جاذبه‌های طبیعی روبرو می‌شوید که شاید با موقعیت قبلی آن که کویر یزد هم هست، چندان ارتباطی نداشته باشد. زیرا با کوهستانی شدن جاده و عبور از دل کوه‌های مرکزی و به ویژه کوهستان عظیم و بلندمرتبه «شیرکوه» به مناطق ییلاقی استان یزد برخورد می‌کنید که «تنگ چنار» و «نیر» نخستین مکان آن است.
کوهستانی عجیب با قلل مرتفع بالای ۴ هزار متری که با بارش‌های امسال سفیدپوش هم شده و با بارش باران سرسبزی زیبایی هم به این مناطق داده است. این منطقه کوهستانی، مرتفع در مسیر که دارای صخره‌های بلندمرتبه و زیبایی هم بوده مامن اصلی حیات وحش با جاندارانی، چون «کل و بز» عقاب طلایی، گرگ و ... است و تپه‌های اطرافش هم زیستگاه قوچ و میش و یوز معروف آسیایی که در منطقه حفاظت شده «کالمند» قرار داشته و تنها مکان زندگی‌اش ایران است.
بعد از «نیر» و عبور از گردنه «چاه زرد» اولین تابلویی که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند مربوط به منطقه حفاظت شده تکثیر «گور» ایرانی است که جزو چند جانور اندمیک ایران یعنی گوزن زرد، گاندو (تمساح پوزه کوتاه ایرانی)، «زاغ بور» و «هوبره» است.
طبیعت منطقه شهرستان خاتم به گونه‌ای است که همه شیب منطقه شیرکوه به سمت آن‌جاست و همین امر موجب شده تا تمام روان‌آب‌های سطحی به طبیعت مروست و هرات سرازیر شده و تالاب‌های فصلی هم ایجاد کند که پرندگان آبزی و کنار آبزی زیادی را به خود جلب کند.
در منطقه هرات که جایی در مرز استان یزد و کرمان هست، چاه‌های آب «آرتیزین» وجود دارد که آب به صورت خودجوش از آنها فوران می‌کنند و تالابی را برای پرندگان ایجاد کرده که در جای خود بسیار جذاب و دیدنی استقطب کشاورزی استان یزد و شهر قلعه‌های باستانی اینجاست
در کتاب «نزهت القلوب» اثر حمدالله مستوفی می‌خوانیم: «هرات و مروست منطقه‌ای کوچک و غله و بوم و میوه روی و هوای معتدل و آب روان دارد و مروست دیهی (دهی) است بزرگ و همان صفات دارد».
این توضیح و تفسیر نشان می‌دهد که هرات از وضعیت مناسبی به لحاظ اقلیمی برخوردار بوده است.
به سبب موقعیت جغرافیایی منطقه و جمع شدن آب‌های سطحی طی میلیون‌ها سال در آن، اقلیم منطقه هم جذابیت‌های زیادی یافته است. چنانچه در استان یزد که به بیشتر تداعی کننده یک منطقه کویری است دیدن جنگل از نوع زاگرسی می‌تواند بسیار جالب توجه باشد.
به طور مثال جنگل «باغ شادی» در هرات که از جنگل‌های منطقه زاگرسی بوده و بسیار منحصر به فرد و شامل گونه‌هایی از جنگل‌های چنار ناز، درختان پسته وحشی (بنه) بادام کوهی و کیکوم بوده و بخش‌های گسترده‌ای از شهرستان خاتم در هرات و شهرستان مروست را شامل می‌شود، نمونه‌ای از این زیبایی حیرت‌انگیز است.
این جنگل‌ها هم زیر نظر اداره محیط‌زیست قرار دارد و محل نگهداری «گوزن زرد آسیایی» است. وجود کانال آب بسیار زیبا که از میان شهر هرات عبور می‌کند جذابیت دو چندانی به این شهر داده است.
آنگونه که اشاره شد، پوشش گیاهی این منطقه شامل جنگل بنه، بادام کوهی، درمنه و ... و پرندگانی خاص در مناطق بیابانی است. در هرات که جایی در مرز استان یزد و کرمان هست، چاه‌های آب «آرتیزین» وجود دارد که آب به صورت خودجوش از آنها فوران می‌کنند و تالابی را برای پرندگان ایجاد کرده که در جای خود بسیار جذاب و دیدنی است. روستا‌های کرخنگان، سرچشمه هرات، چشمه مسیح از آثار طبیعی این شهرستان است.
قلعه‌های باستانی این شهرستان و به ویژه در شهر مروست هم بسیار دیدنی است. به خصوص آن که بدانید قدمت آنها به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد. قلعه مروست با ساختاری از مصالح خشت و گل و به کارگیری آجر در سر در آن بر بالای بلندی و مشرف به شهر مروست قرار دارد. این قلعه دارای سه برج مدور در سه گوشه آن است. در قسمت ضلع جنوب غربی قلعه بجای برج، سر در ورودی قلعه قرار گرفته است.
از آثار کشف شده در این قلعه تاریخی می‌توان به وجود خشت‌های ۴۰* ۵۰ دارای علامت، آجر‌های نقش‌دار، پی‌سوز و ... اشاره کرد که آثار مانده از دوران‌های اشکانی، ایلخانی و صفویه است. سر در قلعه در دو طبقه بنا شده است که سقف طبقه اول به طور کامل فرو ریخته است و فقط پایه‌های آن بجا مانده است. قرار گرفتن بر بلندی و اشراف آن به شهر و جاذبه و نمای آن از دوردست و به هنگام ورود به مروست از خصوصیات بارز این بنا محسوب می‌شود.
«برج علی آباد» هم که به جا مانده از قلعه علی‌آباد است، از دیگر قلعه‌های این شهرستان است. خوشبختانه هنوز تزیینات گچی پیش بخاری و طاقچه‌های فضای جنب برج به خوبی مشخص است. این برج تاریخی مربوط به دوره افشاریه و زندیه بوده و به لحاظ معماری دارای ارزش زیادی است.
زمانی که از نزدیک شگفتی‌های مناطق جنوبی و مرکزی را ببینید، درمی‌یابید که ایران تنها سه استان شمالی نیست و هر جایی از ایران دارای شگفتی‌های خاص خودش است «قلعه ملکی» هرات هم از قلعه‌های تاریخی سالم استان یزد و مربوط به دوره افشاریه، زندیه و قاجار است. این قلعه در مجاورت مظهر قناتی به همین نام ایجاد شده و توسط ورثه یکی از خوانین شهرستان خاتم بنام «ابوالفتح خان محمودی نژاد» به میراث فرهنگی واگذار شده و برنامه میراث فرهنگی تبدیل آن به مجموعه فرهنگی و موزه است.
قلعه ملکی با وسعتی معادل یک و نیم هکتار شامل برج و بارو، هشتی ورودی، شاه‌نشین، فضا‌های مسکونی رعایا است. همچنین این قلعه دارای سیلوی نگهداری غلات به صورت عمومی و خصوصی است. به این معنا که در هر فضای مسکونی سیلویی هم موجود بوده و فضا‌های مخصوص نگهداری احشام به صورت روباز و سرپوشیده هم، موجود است.
«قلعه مبارکه» واقع در روستای مبارکه در فاصله ۵ کیلومتری شهر مروست هم از دیگر قلاع تاریخی این شهرستان است.
بقعه شیخ عبدالله مروست (دوره صفویه)، خانه وقفی و خانه دکتر صالحی نماد خانه باغ‌های شهر هرات هم از دیگر جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی است.
به‌طور کلی مروست دارای ۳ بافت ارزشمند تاریخی شامل موارد ذیل است:
۱. بافت تاریخی فرهنگی مروست
۲. بافت تاریخی و فرهنگی ترکان
۳. بافت تاریخی و فرهنگی هرابرجان
از دیگر مناطق جذاب این منطقه هم می‌توان به روستا‌های کرخنگان و چنارناز که در مناط ق خوش آب و هوای کوهستانی منطقه واقع شده و دارای چشم‌انداز فوق‌العاده زیبایی برای گردشگران داخلی و خارجی است اشاره کرد.
وجود تک بنا‌های ارزشمند تاریخی در شهرستان من جمله کاروانسرای شعبه، آرامگاه شریف السادات، استودان کرخنگان و خانه‌باغ‌های بسیار زیبای تاریخی در شهر مروست و روستا‌های ترکان و هرابرجان همچنین تعداد زیادی برج و بارو، حمام، تپه دُهُل زنان (کوه غُرغُرو)، آسیاب آبی، باغستان مروست و دریاچه نمک، کوه «دهار» که مرتفع‌ترین کوه استان پس از شیرکوه در منطقه چنار ناز و وجود غار‌هایی مانند غار خانه خدا، لی تاریک، بابا زاهد، چشمه کُر و چنار ۲۵۰۰ ساله کرخنگان و کوچه‌باغ‌های روستای چنارناز در دهستان ایثار مروست از دیدنی‌های مهم این ناحیه بکر و دست نخورده ایران است.
اگر علاقه‌مند به دیدن دشت شگفت‌انگیز «ریواس» و گل‌های «ارسلان» هستید، بهتر است فرصت را از دست ندهید و در چند روز باقی‌مانده تعطیلات نوروز که با بارش‌های بهاری خوبی همراه بوده، از این زمان بهترین بهره را ببرید.
به یقین، زمانی که از نزدیک شگفتی‌های مناطق جنوبی و مرکزی را ببینید، درمی‌یابید که ایران تنها سه استان شمالی نیست و هر جایی از ایران دارای شگفتی‌های خاص و تاریخی کهن است.
منبع: ایرنا