اماکن و جاذبه‌های گردشگری مذهبی مانند امامزاده‌ها و زیارتگاه‌ها از دید بسیاری نقش موثری در بازسازی حیات شهر‌ها داشته و دارند.
علاوه بر ابعاد فرهنگی-اجتماعی و آثار روحی-روانی گردشگری مذهبی، به طور کلی آورده‌های اقتصادی انواع گردشگری حوزه‌ای پربار برای تحقیقات پژوهشگران اقتصادی بوده که غالبا بر نقش گردشگری در مقام یک نوش‌دارو برای رفع طیفی از عوارض اقتصادی و اجتماعی نواحی مختلف از جمله مناطق روستایی تاکید دارند.
امروزه بخش وسیعی از ادبیات گردشگری به نتایج اقتصادی و نقش مثبت آن در ایجاد اشتغال و فرصت‌های جدید متمرکز است. اگرچه مشاغل مربوط به این صنعت با توجه به چالش‌های موجود، شمار گردشگران و اوضاع مالی اکثرشان در حوزه داخلی، خیلی پردرآمد نیست، اما منافع بسیاری را نصیب روستاییان می‌کند.
این موضوع بهانه‌ای شد تا پژوهشگر ایرنا به بررسی ظرفیت‌های گردشگری مذهبی و آثار مثبت این نوع گردشگری بر مناطق روستایی بپردازد.
با توجه به حجم بالای گردشگر در اماکن مذهبی و حجم درآمد حاصل از نذورات، روستا‌های دارای بقاع متبرکه منسوب به امامزادگان نسبت به سایر روستاها از شرایط متفاوت و ویژه‌ای برخوردارند
گردشگری مذهبی در یک نگاه
واپسین روز‌های اسفند پارسال بود که سخنگوی سازمان اوقاف و امور خیریه با بیان اینکه مردم و مسافران نوروزی می‌توانند لحظه تحویل سال نو را در بقاع متبرکه سپری کنند، اعلام داشت: پیش‌بینی می‌کنیم امسال بیش از ۲ میلیون نفر لحظه تحویل سال نو خود را در بقاع متبرکه سپری کنند.
در همین ارتباط و خردادماه ۱۴۰۲ مدیرکل بقاع متبرکه و اماکن مذهبی سازمان اوقاف و امور خیریه کشور در گفتگو با خبرنگار ایرنا تعداد بقاع متبرکه و اماکن مذهبی کشور را بیش از هشت هزار بقعه اعلام کرد و افزود: ۲۴ بقعه از این تعداد منسوب به پیامبران الهی هستند که حرم حضرت دانیال نبی (ع) که مورد احترام حضرت علی (ع) و مورد تکریم هموطنان کلیمی است، در خوزستان و در شهرستان شوش قرار دارد.
بر اساس برخی پژوهش‌ها در حال حاضر نزدیک به ۹ هزار و پانصد زیارتگاه در سطح کشور وجود دارد که از این تعداد اندکی کمتر از هشت هزار زیارتگاه در نواحی روستایی واقعند و از این شمار هم ۴ هزار و ۳۱۹ زیارتگاه در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده‌اند.
تحقیقات نشان می‌دهد که با توجه به حجم بالای گردشگر در اماکن مذهبی و حجم درآمد حاصل از نذورات، روستا‌های دارای بقاع متبرکه منسوب به امامزادگان نسبت به سایر روستاها از شرایط متفاوت و ویژه‌ای برخوردارند. به این ترتیب، توسعه گردشگری مذهبی در روستا‌های دارای بقاع متبرکه می‌تواند در ایجاد اشتغال و افزایش درآمد تاثیر مثبتی داشته باشد.
اعتبار و کارکرد زیارتگاه‌ها
در ایران، مجموعه‌های مذهبی ارزشمندی در داخل شهر‌ها وجود دارند که بخش قابل توجهی از تحرک اجتماعی- اقتصادی مراکز شهری مزبور، نتیجه حضور و بازدید گردشگران از این بنا‌های تاریخی- مذهبی است. شهر قم به عنوان دومین مرکز زیارتی کشور، پس از مشهد دارای توانمندی‌های گردشگری با کارکرد‌های مذهبی زیارتی ارزشمندی در سطح ملی و بین‌المللی است.
در واقع وجود مراکز مذهبی مانند امامزاده‌ها، زیارتگاه‌ها، کلیسا‌ها و ... از چنان اعتباری برخوردارند که در بسیاری از موارد دلایل عمده تاسیس اولیه یا توسعه بعدی شهر‌ها به شمار می‌روند. از طرفی آن دسته از اماکن زیارتی که در بافت‌های تاریخی قرار دارند به مراتب از ارزش بیشتری برخوردارند.
برای نمونه امام زاده جعفر (ع) در یزد در دل بافت‌های تاریخی به عنوان یک جاذبه گردشگری مذهبی مهم در این شهر محسوب می‌شود که سالانه میزبان هزاران گردشگر است. تحقیقات نشان می‌دهد یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش نرخ رشد گردشگران موقعیت قرار گرفتن امامزاده در دلی بافت تاریخی، همجواری با موزه اسناد خطی، وجود کتابخانه بزرگ در کنار امامزاده، نزدیکی با هتل‌های سنتی درون بافت تاریخی و همجواری با چندین آثار تاریخی مانند آب انبار، مساجد، خانه‌های تاریخی و... است. این امامزاده به عنوان هسته کانونی جاذبه‌های مذهبی درون این بافت عمل کرده است و نقش کلیدی در احیاء و بازسازی بافت‌های تاریخی و رونق شهرنشینی و پویایی و حیات بافت قدیم شهر دارد.
امامزاده سیدجعفر محمد یزد
آثار گردشگری بر اقتصاد روستا
به طور کلی گسترش گردشگری به عنوان یک عامل اقتصادی عمده می‌تواند فعالیت‌های اقتصادی و مشاغل گوناگونی را در مناطق روستایی به وجود آورد که این فرصت‌های شغلی بیشتر خدماتی هستند.
افزایش تولیدات صنایع دستی و فروش آن، گسترش خدمات هتلداری و حمل و نقل، ایجاد فروشگاه‌ها و... باعث به وجود آمدن شغل‌های جدید می‌شود که به تبع آن، بیکاری و نرخ مهاجرت از روستاها به شهر‌ها کاهش و هجوم نیروی کار مازاد بخش کشاورزی و دامداری به بخش خدمات افزایش می‌یابد و چه بسا که روند مهاجرت با توجه به رونق این مناطق معکوس شود.
همچنین گسترش گردشگری باعث روی آوردن مردم به فعالیت‌های سازنده و رونق اقتصادی و کاهش فقر می‌شود که گسترش خدمات اجتماعی و رشد سرمایه‌گذاری را در مناطق در پی خواهد داشت.
در همین پیوند، «حمید ضرغام» کارشناس گردشگری در گفت‌وگویی با ایرنا درباره اشتغالزایی گردشگری زیارتی عنوان داشته در این نوع گردشگری ۶۰ درصد اشتغال در اقامتگاه‌ها، ۱۸ درصد در واحد‌های پذیرایی و رستوران‌ها، ۱۵ درصد در بخش تفریحات و سرگرمی و ۹ تا ۱۰ درصد نیز در مراکز خرید و سایر فعالیت‌ها صورت می‌گیرد.
افزایش تولیدات صنایع دستی و فروش آن، گسترش خدمات هتلداری و حمل و نقل، ایجاد فروشگاه‌ها و... باعث به وجود آمدن شغل‌های جدید می‌شود که به تبع آن، بیکاری و نرخ مهاجرت از روستاها به شهر‌ها کاهش و هجوم نیروی کار مازاد بخش کشاورزی و دامداری به بخش خدمات افزایش می‌یابد
چند و، چون استفاده بهتر از ظرفیت‌های گردشگری مذهبی
بررسی‌ها نشان می‌دهد گردشگری در نواحی روستایی منجر به پیامد‌های مثبت در زمینه اقتصادی مانند ایجاد فرصت‌های شغلی، فروش محصولات کشاورزی، افزایش درآمد و... شده است. در این زمینه ارتقا امکانات رفاهی و خدماتی در روستا‌های مستعد می‌تواند ماندگاری گردشگر را افزایش داده و زنجیره‌ای از فعالیت‌های متنوع اقتصادی را ایجاد کنند و مانع رکود اقتصاد روستا شوند.
افزایش مراکز خدمات رستوران و مراکز پذیرایی و برگزاری آیین‌ها و مراسم‌ها مذهبی در حرم مهم‌ترین اثرگذاری و ارزش را دارا است. این امر مستلزم همکاری و هماهنگی دولت و مدیریت اجرایی و سایر دست‌اندرکاران و مشارکت جامعه محلی و غیردولتی است چرا که هر توسعه‌ای به تعاملات همه‌جانبه و جامع‌نگر و مشارکت متقابل و سودمند مردم و مسئولان نیاز دارد.
از دیگر اقدامات لازم برای گسترش توسعه گردشگری می‌توان به فراهم کردن زیرساخت‌های رفاهی با توجه به افزایش گسترده گردشگران و ارائه تسهیلات خدماتی به گردشگران اشاره کرد.
از آنجایی که سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و اقتصادی کشور در خصوص گردشگری مذهبی تاکنون فاقد کارایی بوده، ضروری است نسبت به این مساله و به کارگیری مشاوره‌های کارشناسانه، اقدامات لازم از طرف مسئولان امر صورت پذیرد. همچنین، لازم است که آگاهی‌بخشی نسبت به اهمیت گردشگری مذهبی در ساختار آموزش عمومی کشور لحاظ شود.
با وجود نوسانات موجود در اقتصاد کشور، به دلیل اعتقادات آئینی مردم، گردشگری مذهبی از کمیت خوبی برخوردار و ضروری است که سیاست‌های فرهنگی و رسانه‌ای کارشناسانه‌ای اتخاذ شود تا شاهد شکوفایی کیفی این نوع گردشگری در کشور باشیم؛ بنابراین با توجه به نقش مکان‌های مذهبی در جذب گردشگر و تاثیر آن بر رشد و توسعه، نیاز به توجه بیشتر از طریق برنامه‌ریزی به همراه مدیریت مناسب و هدفمند به چشم می‌آید. همچنین تقویت جاذبه‌های ثانویه به عنوان مکمل گردشگری مذهبی و تجهیز زیرساخت‌ها، افزایش تبلیغات و تقویت وسایل ارتباط جمعی در اغلب مطالعات مورد توجه بوده است.
۱- «تحلیلی بر نقش گردشگری مذهبی در توسعه شهری»، میرنجف موسوی، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال پنجم، شماره ۱۸، ۱۳۹۳،
۲- «واکاوی اثرات گردشگری مذهبی بر توسعه اقتصادی سکونتگاه‌های روستایی مشهد»، حمیده محمودی و همکاران، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال ۵، شماره ۲۰، ۱۳۹۴،
۳- «راهبرد‌های توسعه گردشگری مذهبی مطالعه موردی:حرم حضرت بی بی حکیمه (س)»، جواد ده ده جانی، فصلنامه گردشگری شهری، دوره ۶، شماره ۴، ۱۳۹۸،
۴- «تحلیل نقش گردشگری مذهبی در توسعه سکونتگاه‌های روستایی (مطالعە موردی:روستای نوده انقلاب از شهرستان خوشاب)»، زهرا عنابستانی و دیگران، منتشر شده در اولین همایش بین‌المللی علمی راهبردی توسعه گردشگری جمهوری اسلامی ایران، چالش‌ها و چشم انداز‌ها در سال ۱۳۹۳
منبع: ایرنا