لغزشگاه‌های فکر از دید قرآن

 چرا خیلی وقت‌ها در فرایند تفکر دچار خطای محاسباتی می‌شویم؟ ریشه انحراف فکری آدم‌ها کجاست؟ مثل همیشه بهترین پاسخ‌ها را از کتاب خدا جویا شویم.

به دیوار سست گمان تکیه نده

خانۀ فکر باید روی پیِ محکم یقین بنا شود. وقتی مصالح ساختمان فکرت، ظن و گمان باشد، اندیشۀ برآمده از این مقدمات، در مواجهه با حقیقت خیلی زود فرو می‌ریزد. آیۀ ۲۸ام سورۀ نجم می‌فرماید: «گمان برای رسیدن به حقیقت سودمند نیست.»

تابع حق باش نه خواستۀ دل

انسان فکور در فرآیند تفکر، میل و منفعت شخصی خودش را کنار می‌گذارد و نسبت به حقیقت بی‌طرف می‌ماند. حقیقت همیشۀ با خواستۀ دل شما یکی نیست. باید سعی کنید حب و بغض خود را در تشخیص حق و باطل دخالت ندهید، چون به قول مولانا «چون غرض آمد هنر پوشیده شد...»؛ وقتی پای اغراض نفسانی به میان آید فکر انسان از مدار حقیقت خارج می‌شود. قرآن در این باره می‌فرماید: بعضی‌ها به جای دلیل منطقی، پی گمان و خواستۀ دلشان می‌روند. (نجم:۲۳)

متعصب نباش

آفت تفکر منطقی، تعصب بی‌جا روی باور‌های قومی قبیله‌ای و جانبداری از عقاید حزبی و هواداری از فرهنگ و آداب جاهلی است. رئیس و اسوۀ متعصب‌های عالم، شیطان است. او اولین کسی بود که دم از نژاد برتر زد و جنسیت را ملاک فضیلت دانست. سفارش قرآن، اما این است که «گفتار» را ملاک ارزیابی حق و باطل قرار دهید نه «گوینده»، جنسیت و جایگاهش را. (زمر:۱۸)

زود قضاوت نکن

دشمن اندیشۀ درست، شتابزدگی در اظهار نظر است. وقتی قرار است راجع به حقانیت چیزی اظهار نظر کنی به آگاهی سطحی اکتفا نکن بلکه دنبال دلیل محکم و سند عقل‌پسند باش تا به ورطۀ قضاوت زودهنگام نیفتی. نشانۀ آدم فکور و درست‌رأی این است که رد و قبول و تایید و تکذیب‌هایش متکی به علم کافی است نه محدود. این یک رهنمود قرآنی است (یونس:۳۹)

سارق اندیشه را بپا

به هیچ چیز مثل لج‌بازی از اندیشه رهزنی نمی‌کند. لجاجت دزدی است که مخفیانه و ناخودآگاه به ذهن آدمی دستبرد می‌زند و جریان فکر را از تکاپو می‌اندازد. بعضی‌ها به رغم علم و اطلاع کافی، صرفا به خطر همین خصلت منفی از جادۀ حق منحرف می‌شوند. قرآن می‌فرماید: منکِران آخرت، حتی اگر مورد رحمت خدا قرار گیرند باز دست از لجاجت برنمی‌دارند. (مؤمنون:۷۵)

منبع: تبیان