اگر بخواهیم در زمینه میراث فرهنگی و تاریخی یک اثر از استان زنجان را نام ببریم، قطعا آن اثر گنبد زیبا و فیروزه‌ای سلطانیه است.
گنبد سلطانیه مقبره‌الجایتو است که در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی در شهر سلطانیه پایتخت ایلخانیان ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی از شیوه معماری آذری به شمار می‌رود، گنبد سلطانیه در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است.
قصد سلطان محمد خدابنده از بنای این گنبد باشکوه و خارق‌العاده که در ۳۰ کیلومتری شهر زنجان قرار دارد و بزرگترین گنبد آجری جهان محسوب می‌شود این بود که پیکر مطهر حضرت امیرالمومنان علی (ع) را به آنجا منتقل سازد، علت این کار شیعه شدن سلطان محمد خدابنده و محبت او به حضرت علی (ع) بود، شاید به اعتباری گنبد سلطانیه را بتوان اولین اثر هنری شیعه در کشور ایران دانست؛ اما بعد از اتمام بنا به علت مخالفت علماء دینی داخل و خارج کشور با این عمل، سلطان محمد از انجام این کار منصرف شد.
البته پس از انصراف از این کار، وی به نجف و کربلا سفر کرده و تربت فراوانی به سلطانبه آورد و محل تربتخانه که قرار بود ۲ قبر، یکی پیکر امیرالمومنین و دیگری پیکر خودش در آنجا به خاک سپرده شود را با آن تربت زینت داد.
در برخی کتب آمده است که امیرالمونین به خواب یکی از علما رفته و گفتند: «به سلطان محمد بگویید که نیت خیرش از این کار به ما رسید».
تزئینات و نحوهٔ ساخت این مقبره در واقع نقطهٔ عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده‌است.
این بنا شامل هشت ایوان و هشت مناره است که گفته می‌شود از هشت در بهشت ابواب البر یا در‌های نیکی الگو گرفته است و شامل دو دوره تزئینات است دور نخست تزئینات آجر و کاشی بوده است که به واسطه آجر و کاشی آیاتی از قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و ذکر نام خداوند و اسامی پیامبر اسلام و امام اول شیعیان و نام پادشاه نوشته شده است، اما بعد از مدتی به دلیلی نامعلوم پادشاه (سلطان محمد خدابنده) دستور پوشانیدن تزئینات کاشی با اندود گچ را می‌دهد که این گنبد شامل سه بخش اصلی ورودی، تربتخانه و سردابه است.
پادشاه الجایتو پس از نومید شدن از انتقال پیکر مطهر حضرت علی (ع)، از خاک نجف و کربلا به سلطانیه انتقال داد و در ساخت قسمتی از گنبد استفاده کرد که به تربتخانه مشهور است، پادشاه وصیت کرده بود که در سردابه دفن شود که دو سال بعد از اتمام ساخت گنبد در سن ۳۴ سالگی بر اثر بیماری درگذشت.
گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است و بنای این گنبد که بعد از گنبد‌های سانتاماریا دلفیوره و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست.
کاشی‌های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره‌های آن از لحاظ هنر کاشی پزی فوق‌العاده ممتاز و کم نظیر است. پلان بنا در رقوم همکف و طبقه اول با فضا‌های اطراف مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربتخانه و سردابه تشکیل شده است که گنبد آرامگاه اولجایتو، با ارتفاع ۵۰.۴۸ متر و قطر دهانه ۴۰.۲۴ متر، بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان است.
این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت، ضخامت گنبد ۱۶۰ سانتی‌متر و فضای خالی بین دو پوسته ۶۰ سانتی‌متر است و سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است. به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگر‌های خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب‌ناپذیر کرده است.
در فضای گنبدخانه، هشت جرز سنگین با عرض ۷۸.۶ متر قرار دارد که وزنیک هزار و ۶۰۰ تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند.
سطح مقطع هر کدام از این جرز‌ها حداقل ۵۰ متر مربع و بار وارده بر آن ۲۰۰ تن محاسبه شده است اگر چه سن پائولوزی تشابهاتی را از گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره‌ی فلورانس به این گنبد بیان کرده، ولی اینجا مجالی بود برای بیان این مطلب که این بنای زیبای آجری با گنبد آن هرگز کوچکترین تشابهی را با سایر گنبد‌های جهان نداشته و اساسا ساختار گنبد سلطانیه ویژگی خاص منحصر بفرد خودش را داشته و هیچ تشابهی به گنبد این کلیسا ندارد.
منبع: فارس