نهمین کتاب در سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» به منظور پاسداشت نگاشته‌های برتر ایرانیان در یک قرن اخیر، با بررسی کتابِ «خواب آشفته نفت دکتر مصدق و نهضت ملّی ایران» تالیف محمدعلی موحد با سخنرانی الهام ملک زاده عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، حسین آبادیان عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) و با حضور علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، معاونان و مدیران این سازمان، جمعی از پژوهشگران و اصحاب رسانه روز گذشته برگزار شد.
علی کالیراد، عضو هئیت علمی دانشگاه تهران و دبیر نشست در آغاز گفت: خواب آشفته نفت از همان ابتدای انتشارش مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. این اثر پژوهشی شاخص و بی‌بدیل در این حوزه است.
حسین آبادیان، عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی گفت: دکتر موحد شخصیتی کاملاً شناخته‌شده هستند و نخستین اثر حقوقی درباره نفت را ایشان در اواخر دهه چهل منتشر کردند. نسل ما در دهه شصت دکتر موحد را با ترجمه‌هایشان از دو اثر مهم شناخت؛ یکی کتاب خزران از آرتور کوستلر بود و دیگری کتاب چهار مقاله درباره آزادی از آیزایا برلین. جامع‌ترین کتاب ایشان همین کتاب خواب آشفته نفت است.
آبادیان ادامه داد: در مورد تاریخ نفت کتاب کم نیست. منابع خارجی شامل اسناد آمریکا در جلد دهم است که اختصاص دارد به ایران. ادامه این اسناد حدود هفت سال پیش منتشر شد. اسناد بریتانیا نیز زیاد و قابل دسترس است. کتاب‌ها در زبان فارسی یکی کتاب دکتر فواد روحانی است و دیگری کتاب مرحوم مصطفی فاتح است به عنوان پنجاه سال نفت ایران. کتاب مرحوم فاتح که جزو نخستین مدیران شرکت نفت بوده است جلد دومی هم داشته است که گویا منتشر نمی‌شود. مقام خواب آشفته نفت میان دیگر کتاب‌ها چیست؟ دکتر موحد متمرکز بر مقطع خاصی از تاریخ نفت هستند. ویژگی بارز کتاب این است که در چهار جلد ایشان فقط بر مسئله ملی‌شدن صنعت نفت و پیامد‌های آن متمرکز شده است.
وی افزود: دکتر موحد توضیح می‌دهد که تعریف ملی‌شدن نفت از نظر دکتر مصدق با تعاریف آمریکایی‌ها متفاوت بود. آمریکایی‌ها دو مشکل درباره مسئله نفت در ایران داشتند؛ یکی اینکه معنای ملی‌شدن صنعت نفت را نمی‌دانستند؛ ان‌ها همیشه به دنبال مشارکت در صنعت نفت ایران بودند. از زمان جنبش مشروطه به دنبال این امر بودند. بسیاری از بانک‌ها نیز فعالیت نفتی می‌کردند. تعریف دکتر مصدق چیز دیگری بود. منظور آمریکایی‌ها شکاندن انحصار یک شرکت بود. دکتر مصدق مخالف فروش نفت به آمریکا و دیگر کشور‌ها نبود. او معتقد بود نفت متعلق به ماست و خودمان درباره فروش آن تصمیم می‌گیریم. دومین مشکل ترومن سیاست موازنه منفی بود. او در نامه خودش به مصدق به این مسئله اشاره می‌کند و می‌گوید که باید میان قدرت‌های برتر انتخاب کرد.
آبادیان در پایان سخنانش گفت: کتاب بحث‌های جامعی درباره مجادلات آن زمان می‌کند. این مجادلات در داخل کشور نیز وجود داشته است. یکی از منابع اولیه دکتر موحد یادداشت‌های دکتر کاظم حبیبی بوده است. دکتر مصدق در اینکه کمپانی‌های نفتی به دنبال منافع ایران نیستند شک نداشت. ویژگی کتاب این است که چند سطوح از حوادث تاریخی را با هم پی گرفته است و اختلافات درونِ صفوف ملی‌شدن نفت را توضیح می‌دهد. دیگر ویژگی کتاب دکتر موحد این است که به حوادث پشت پرده نیز اشاره می‌کنند و به دو شخصیت برجسته اشاره می‌کند که چنین نقشی داشته‌اند؛ یکی رابین زاینر و دیگری خانم لمبتون. فرآیند‌های آشکار و پنهان سیاسی در کنار مسائل حقوقی و زد وخورد‌های احزاب با هم در یک چهارچوب مشخص و با بیانی شیوا به خواننده عرضه شده است. کتاب دکتر موحد کتابی است جامع و مانع. در میان کتاب‌های تاکنون موجود جامع‌ترین کتاب را دکتر موحد ارائه کردند. کتاب دکتر موحد ابعاد گسترده‌ای را در نظر می‌گیرد و بیان می‌کند و این عامل تمایز کتاب او است.
الهام ملک‌زاده، عضو هئیت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: دکتر موحد ادیب، حقوقدان، شاعر عرفان‌پژوه و تاریخ‌نگاری عمیق است که در همه آثار او دقت و انسجام دیده می‌شود. فعالیت و پژوهش‌های ایشان برای ایرانیان باعث مباهات است. با وجود اینکه بیش از بیست سال است که درباره نفت و خاورمیانه تدریس می‌کنم وقتی متوجه شدم که باید در کتاب ایشان صحبت کنم متوجه مسئولیت بزرگی شدم.
وی ادامه داد: دکتر موحد هیچگاه از مطالعه غافل نبودند. دکتر موحد در پیوند دانش‌ها، عقل و منطق و مسائل حقوقی را به کار گرفتند که نمونه آن را در خصوص رد ادعای امارات و در کتاب خواب آشفته نفت می‌بینیم. دکتر موحد درنهایت طراوات طبع به خلق آثار کم نظیری درباره شمس و مولانا پرداختند و به ارائه کتاب‌هایی عمیق توفیق پیدا کردند. دکتر موحد پس از دوره متوسطه در تبریز به تهران آمدند و هم‌زمان با ملی‌شدن صنعت نفت راهی شرکت نفت آبادان شدند، به سردبیری شرکت نفت درآمدند و به تهران برگشتند. تحصیل ایشان در رشته حقوق بود و به همین دلیل از ابتدای تاسیس شرکت نفت ملی ایران در بطن ماجرا حضور داشتند. ایشان در بدنه حقوقی شرکت وارد شدند. دکتر موحد پس از تاسیس اوپک به عنوان معاون اجرایی ژنو مشغول شدند. کتاب‌هایی هم با محوریت نفت و مسائل آن برای اولین بار به عنوان کتاب درسی در کارشناشی ارشد تالیف کردند و به تدریس این مسئله پرداختند.
او افزود: خواب آشفته نفت در سنوات متفاوت در چهار جلد به چاپ رسید. نویسنده در بسیاری از برهه‌های تاریخی حضور داشته و مشاهدات خود را نوشته است. جناب موحد برای اولین بار با استفاده از اسناد و مدارک به ارائه واقعیت پرداختند. مباحث اصلی کتاب از قرارداد دارسی تا سقوط رضا شاه و از نخست‌وزیری دکتر مصدق تا کودتا و سقوط زاهدی است. خواب آشفته نفت که به دوران بین دو جنگ جهانی و مسائل نفت ایران می‌پردازد نه فقط تاریخ نفت ایران را نشان می‌دهد بلکه می‌تواند مورد مطالعه افراد غیرایرانی باشد، زیرا به نوعی روایت تاریخ جهانی نفت است و زبانی ساده دارد. ساختار متنی قابلیت مطالعه توسط عوام را نیز دارد. جان کلام خواب آشفته نفت قدرت ویژه نفت و توانایی اثرگذاری آن بر جوامع بشری است؛ چیزی که ذات قدرت نقت را نشان می‌دهد. اهمیت موضوع زمانی خودش را نشان که جناب موحد از اسناد تازه منتشرشده و خاطرات کاظم حصیبی استفاده کردند.
ملک‌زاده در ادامه گفت: در تداوم دقت و عمق تحلیل جناب موحد باید اشاره کنم ایشان هیچگونه شیفتگی و تعلقات ایدئولوژیک را در اثر خودش وارد نکرد و همه نقد‌ها را به همه جریانات وارد کرده است. در تصویری که از اقدامات دکتر مصدق نشان داده شده به اشکالات ایشان نیز اشاره می‌شود. دکتر موحد اشاره می‌کند که هرچیز اقتضائات خودش دارد و مسیر دقیق موفقیت، داشتن درک صحیح سیاست بین‌الملل است. عدم وجود این درک کار را به جایی رسانید که مصدق و همکارانش به اوهام کشانده شدند. پیش از ملی‌شدن صنعت نفت مصدق و یارانش محاسبات دقیق از امور نداشتند واین امر باعث چالش‌های جدی شد. خواب آشفته نفت درباره ملی‌شدن صنعت نفت در قالب گزارشی تاریخی است. چشم‌اندازی دقیق و عمیق از واقعیت سیاست و جابه‌جایی قدرت میان کشور‌ها و تلاش آمریکا را برای یافتن منافعش نشان می‌دهد. خواب آشفته درباره واقعیتی است که همچنان باقی است و آشفتگی خواب کشور‌های نفت‌خیز را موجب شده است.