بیشتر شهر‌های مصر در سواحل رود نیل ساخته شده‌اند؛ رودی که منبع اصلی آب و پوشش گیاهی برای مردم بوده است. این شهر‌ها همچنین بر اساس موقعیت مکانی نسبت به رود نیل به مناطق سفلی و علیا تقسیم شدند. شهر‌های مصر صرف نظر از موقعیت مکانی، در اهدافشان متفاوت بودند. درحالی که برخی از آن‌ها با تمرکز به حوزه سیاست فعالیت داشتند، برخی دیگر عملکرد مذهبی بیشتری داشتند، که بر همین اساس، ساختمان‌های متفاوتی در شهر‌ها ساخته می‌شد.
در ادامه ۱۰ مورد از مهم‌ترین شهر‌های مصر باستان معرفی می‌شود.
«تِبای»
«تِبای» یا «تِبِس»، یکی از مشهورترین شهر‌های مصر باستان است که زمانی از اهمیت مذهبی، فرهنگی و سیاسی برخوردار بود. این شهر که به عنوان دومین پایتخت مصر در دوران «پادشاهی نوین» (۱۵۷۰ تا ۱۰۶۹ پیش از میلاد) شناخته می‌شود، قبلا شهر «آمون» ـ یکی از ایزدان مصر باستان ـ نامیده می‌شد. «هومر»، شاعر یونانی در نوشته‌ای به «تبای» به عنوان «شهری با هزار دروازه» اشاره کرده است.
این شهر که در کرانه شرقی رود «نیل» و «اقصر» نونی واقع شده است، معبد‌های زیبایی را در خود جای داده بود، که توسط «رامسس دوم»، فرعون مصر باستان و برای «آمون»، «رع» و «پتاح» ساخته شده بودند. هنوز ویرانه‌هایی از این معبدها باقی مانده است.
علاوه‌بر این معبدها، «دره پادشاهان» نیز در این شهر واقع شده است. با توجه به اینکه این مکان محل تعداد زیادی از اکتشافات حیرت‌آور باستان‌شناسی بوده است، در سال ۱۹۷۹ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
«عمارنه»
«عمارنه» به اندازه دیگر شهر‌های مصر باستان مشهور نیست، اما بین سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۳۶ پیش از میلاد توسط فرعون «آخناتون» به عنوان پایتخت اعلام شد. اگرچه این شهر برای مدت چندان طولانی پایتخت باقی نماند، اما محل برگزاری یکی از بزرگترین کشمکش‌های مذهبی در تاریخ مصر باستان بود.
فرعون «آخناتون»، مذهب کشور را از چندخداپرستی به کشور پرستنده «آتون» به معنای قرص آفتاب تغییر داد و در دورانی حاکم «عمارنه» بود و در بسیاری از بخش‌های شهر سازه‌هایی برای پرستش «آتون» ساخت. البته تغییراتی که «آخناتون» ایجاد کرد، عمر چندانی نداشت و پس از درگذشت «آخناتون» فرهنگ سنتی مصر بار دیگر احیا شد و جانشینانش تلاش کردند نام «آخناتون» و میراثش را از بین ببرند.
«آخناتون» و همسرش «نفرتیتی» به مدت ۱۷ سال حکمرانی کردند و حکومت آخناتون با درگذشت او در سن ۴۰سالگی به پایان رسید. با مرگ این فرعون، سنت‌ها و چندخداپرستی بار دیگر به مصر باستان بازگشت و «تبای» نیز پایتخت شد.
باستان‌شناسان در قالب پروژه کاوش باستان‌شناسی «عمارنه»، با کمک محققان دانشگاه «کمبریج» از سال ۲۰۰۵ تاکنون در گورستان «عمارنه» تحقیق کرده‌اند و در سال‌های گذشته به اکتشافات قابل توجهی در این شهر باستانی دست یافته‌اند، که از جمله آن‌ها به کشف گور زن جوانی می‌توان اشاره کرد که به همراه یک گردنبند متشکل از مٌهره‌های گلبرگ‌شکل و سه انگشتر طلا دفن شده بود. کاوشگران بقایای پارچه‌پیچ شدۀ این زن جوان را در اتاقک کوچکی به همراه بقایای چند نفر دیگر کشف کردند. گمان می‌رود این زن در دودمان هجدهم مصر باستان (۱۵۵۰ تا ۱۲۹۲ پیش از میلاد) و حوالی دوران حکومت «آخناتون» زندگی کرده باشد. روی یکی از انگشتر‌هایی که به همراه این زن کشف شده است، تصویری از «بِس»، ایزد محافظ زنان، کودکان و زایمان مصریان باستان نقش بسته است. «بِس» با گذشت زمان در بین مصریان باستان به عنوان محافظ تمام خوبی‌ها و دشمن تمام شرارت‌ها شناخته شد.
«کوم أمبو»
«کوم أمبو» یکی از شهر‌های مصر باستان بود که در حوزه کشاورزی شهرت داشت. این شهر همچنین یک شهر تجاری بود که با در نظر گرفتن فعالیت‌های کشاورزی به یک شهر مهم تبدیل شد. در این شهر مردم بیشتر «سوبک»، ایزد مصر باستان را می‌پرستیدند.
امروزه بیشترین شهرت این شهر به دلیل «معبد کوم امبو» است، که در حوالی ۱۸۰ تا ۴۷ پیش از میلاد ساخته شده است.
«ابیدوس»
«ابیدوس» یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های مصر باستان است که قدمت آن به «دودمان نخست» بازمی‌گردد. این شهر به عنوان مکانی بسیار مقدس شناخته می‌شد؛ چراکه اعتقاد بر این بود که «ازیریس»، خدای باروری، مردگان، رستاخیز، زندگی پس از مرگ، کشاورزی، زندگی و پوشش گیاهی در آنجا دفن شده است. «ازیریس» به عنوان یکی از مهم‌ترین خدایان در فرهنگ مصر شناخته می‌شود و این شهر را به مکانی مهم برای کسانی که او را می‌پرستیدند تبدیل کرده بود.
چندین معبد در نقاط مختلف «ابیدوس» برای پرستش «ازیریس» ساخته شده بود، که هنوز بقایای برخی از این معبدها در این شهر باقی مانده است. بسیاری از پادشاهان، ملکه‌ها و فراعنه باستانی این منطقه به دلیل مقدس بودن آن در این شهر و اطراف آن دفن شدند. «اهمسه یکم» نیز آخرین هرم سلطنتی را در شهر «ابیدوس» بنا کرد. «معبد ستی یکم»، مشهورترین ساختمان در «ابیدوس» امروزی است؛ چراکه در مقایسه با سایر ساختمان‌های باستانی واقع در نقاط مختلف مصر، سالم باقی مانده است.
کاوش باستان‌شناسان در این شهر نیز به اکتشافات قابل‌توجهی منجر شده است، برای مثال چندی پیش کاوشگران دست‌کم ۲۰۰۰ سر مومیایی‌شده قوچ متعلق به دوران «بطلمیوسی» به همراه یک بنای مجلل متعلق به دوران «پادشاهی کهن» مصر در معبد «رامسس دوم» واقع در شهر باستانی «ابیدوس» را کشف کردند. همچنین اخیرا گروهی از باستان‌شناسان مصری، آلمانی و اتریشی با کاوش در مقبره «ملکه مرنیث» در گورستان باستانی «ام‌القعاب» واقع در «ابیدوس» صد‌ها ظرف مُهر و موم‌شده کشف کردند.
«الاشمونین»
الاشمونین زمانی یکی از ثروتمندترین شهر‌ها در مصر باستان بود که در مرز بین مصر علیا و سفلی واقع شده بود و بیشتر به عنوان یکی از بزرگترین مراکز مذهبی شناخته می‌شد، که دو نیمه را به هم متصل می‌کرد. تاریخچه این شهر باستانی به پادشاهی قدیم بازمی‌گردد. الاشمونین سال‌ها پابرجا باقی ماند تا اینکه در سال ۶۴۲ میلادی پس از فتح اسلامی متروک شد.
در «الاشمونین»، «تحوت» مهم‌ترین ایزد مصریان باستان محسوب می‌شد و به عنوان خدای درمانگری، جادو و خرد شناخته می‌شد و کاهنان بسیاری در این شهر او را می‌پرستیدند. همچنین مصریان باستان گمان داشتند که نخستین طلوع آفتاب در «الاشمونین» رخ داده است و به این ترتیب، شهر محل تولد خورشید در نظر گرفته می‌شد.
«الفانتین»
«الفانتین» یک شهر دفاعی مهم برای مصر باستان بود. «الفانتین» (Elephantine) که به «کشور فیل‌ها» ترجمه می‌شود در مرز بین مصر و «نوبه» قرار داشت و به عنوان مکان تجاری و دفاعی در برابر «نوبه» شناخته می‌شد. «الفانتین» که جزیره‌ای در وسط رود نیل بود، بیشتر با خدایان آب و سیل، به‌ویژه «خنوم» مرتبط بود.
«کروکودیلوپولیس»
در «کروکودیلوپولیس» نیز همچون «کوم أمبو» ایزد «سوبک» پرستیده می‌شد. «سوبک» به شکل مردی با سر تمساح ترسیم می‌شد. این شهر نیز همچون «ابیدوس» یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های مصر باستان بود که قدمت آن به حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. «کروکودیلوپولیس» که در شهر امروزی «فیوم» در یکی از حاصلخیزترین مناطق مصر واقع شده است، به دلیل فعالیت کشاورزی که در آن گیاهانی مانند ذرت، گل و زیتون پرورش داده می‌شد، شهرت داشت. این حاصلخیزی باعث شد بسیاری از مصری‌ها در ازای پاداش‌های فراوان به پرستش «سوبک» روی آورند.
«ممفیس»
شهر باستانی «ممفیس» از نظر تاریخی به عنوان نخستین پایتخت رسمی مصر شناخته می‌شود. این شهر بین سال‌های ۲۹۵۰ تا ۲۱۸۰ قبل از میلاد پایتخت بود و در آن زمان به عنوان یکی از مراکز اصلی عبادت در مصر شناخته می‌شد. مردم این شهر، خدایان «پتاح» (خالق)، «سخمت» (همسر او) و «نفرتوم» (پسر او) را می‌پرستیدند. حتی برخی از مورخان تخمین می‌زنند که در آن مقطع از تاریخ «ممفیس» بزرگترین شهر جهان بود.
این پایتخت باستانی که در حدود ۲۴ کیلومتری جنوب قاهره قرار دارد، در حدود قرن ۱۵ تا ۱۱ قبل از میلاد شروع به افول کرد. این شهر به پایتخت دوم (با تبدیل شدن تبس به پایتخت اصلی) تبدیل شد تا اینکه در نهایت با ظهور اسکندریه در سال ۳۳۲ قبل از میلاد کاملاً متروک شد. امروزه به جز ویرانه‌های باقی‌مانده از مجسمه ابوالهول و مجسمه «رامسس دوم» بیشتر این شهر تخریب شده است.
«جانت»
«جانت» که با نام «تانیس» هم شناخته می‌شود، در اواخر «پادشاهی نوین» شهری واقع در «مصر سفلی» بود. اگرچه قدمت آن به اندازه سایر شهر‌های مصر باستان نیست، اما بخش زیادی از تاریخچه دودمان‌های بیست‌ویکم تا بیست‌ودوم مصر به آن مرتبط است. در این مقطع از تاریخ، این شهر به عنوان خانه سلطنتی برای این دودمان‌ها عمل می‌کرد و بنا‌های بزرگی به افتخار خدای «آمون» در آن ساخته شد.
«جانت» در نهایت در دوران حکومت رومی‌ها بر مصر، متروک شد. کاوش‌های باستان‌شناسی در حوالی ۱۸۰۰ میلادی به کشف بسیاری از آثار تاریخی این شهر باستانی منجر شد. این آثار تاریخی که از جمله آن‌ها به آثار هنری هم می‌توان اشاره کرد، به باستان‌شناسان جزئیات بیشتری درباره این شهر باستانی ارائه کرد.
«اسکندریه»
«اسکندریه» بی‌شک شناخته‌شده‌ترین شهر مصر است. این شهر بین سال‌های ۳۳۲ قبل از میلاد تا ۶۴۱ بعد از میلاد پس از فتح مصر توسط «اسکندر مقدونی» پایتخت مصر بود. سرداران «اسکندر مقدونی» سلسله «بطلمیوس» را تأسیس کردند که پس از مدت کوتاهی «اسکندریه» را به مرکز فکری جهان تبدیل کرد.
«اسکندریه» همچنین به دلیل بزرگترین کتابخانه جهان و فانوس دریایی اسکندریه، که یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان بود، شهرت پیدا کرد. این فانوس دریایی مرتفع‌ترین سازه ساخت بشر در زمان خود بود، اما متأسفانه بین قرن‌های ۱۰ و ۱۴ پس از میلاد بر اثر زلزله‌های متوالی ویران شد.
این شهر همچنین به عنوان شهر پیشرفت و نوآوری فناوری شناخته می‌شد. فانوس اسکندریه در ابتدا به عنوان یک ابتکار برای ایجاد یک محیط مساعد برای تجارت و سایر مشاغل در شهر ساخته شد. در حال حاضر، این شهر هنوز دومین شهر بزرگ مصر است و با در نظر گرفتن دخمه‌های «کوم الشقافه» یکی از بزرگترین و مهم‌ترین محوطه‌های دفن در مصر شناخته می‌شود.
منبع: ایسنا