در ۱۰ روز آلودگی ناشی از گرد و غبار در مشهد که اوج آن در روز شنبه ۲۷ آبانماه تجربه شد، ریه‌های شهروندان مشهد و چند شهر دیگر از جمله طرقبه-شاندیز، سرخس و تایباد را بار دیگر درگیر کرد و بروز حساسیت‌های تنفسی، آلرژی، سوزش چشم و آبریزش بینی در کنار عطسه و سرفه‌های پی در پی، مهمان ناخوانده این روزهای ساکنان خراسان رضوی و به ویژه مرکزنشینان آن به دلیل تداوم پدیده گرد و غبار بود.
شگفتانه این رخداد طبیعی، که بخشی از آن نیز دستپخت عوامل انسانی و ناشی از تخریب محیط زیست و مراتع است، در نخستین روز هفته جاری رخ نمود، آنجا که بدون اعلام هیچ هشدار مشخصی از سوی اداره کل هواشناسی مبنی بر بروز پدیده گرد و غبار، آن هم در حد رسیدن به شاخص ۳۹۶ و وضعیت خطرناک هوا برای تمامی افراد، بسیاری از شهروندان حتی این غبار را به غلط "مه" صبحگاهی می‌پنداشتند.
تبعات ناشی از عدم پیش بینی و اعلام به موقع وقوع موج کم سابقه گرد و غبار در شهر مشهد، غافلگیری مردم و حتی مسوولان را رقم زد و اگرچه اداره کل هواشناسی خراسان رضوی به صدور هشدار کلی خود در چهارشنبه قبل از آن که نسبت به وقوع تمامی پدیده‌های جوی اعم از باد، باران، گرد و غبار و ... به طور همزمان هشدار داده بود، اشاره داشت، اما واقعیت ماجرا این بود که هیچگونه پیش بینی روشن و آگاهانه‌ای از وضعیت آن روز انجام نشده بود.
این تعلل موجب شد که از کودکان خردسالی که راهی مهد‌ها شده بودند، گرفته تا دانش آموزان مقاطع مختلف، کارمندان و دانشگاهیان، همه و همه در اوج ناباوری، در هوای آلوده با شاخص ۳۱۵ در ساعت هفت صبح و شاخص ۳۹۶ در ساعت ۱۱ بیرون از منزل در حال تردد بوده و تهدید سلامت خود را به چشم ببینند.
در چنین شرایطی بود که کارگروه شرایط اضطراری گرد و غبار خراسان رضوی در ساعت ۹ صبح همان روز، آن هم پس از طی شدن روال اداری و هماهنگی‌های دیرهنگام متولیان امر برگزار شد و تعطیلی مدارس در نویت عصر همان روز را رسما اعلام و اطلاع رسانی کرد.
تعطیلی مدارس مشهد در نوبت صبح یکشنبه ۲۸ آبان نشان از حجم بالای آلایندگی در هوای تنفسی داشت، اما متاسفانه پیش بینی به موقع از سوی متولیان امر در اداره کل هواشناسی خراسان رضوی انجام نشده بود.
تعطیلی مدارس در نوبت صبح یکشنبه ۲۸ آبان نیز نشان از حجم آلایندگی در هوای تنفسی داشت که متاسفانه پیش بینی به موقع از سوی متولیان امر در اداره کل هواشناسی خراسان رضوی انجام نشده بود.
این در شرایطی بود که هوا لبریز از ریزگرد‌هایی بود که تنها کانون‌های خارجی گرد و غبار در آن نقش داشتند، بلکه کانون‌های داخلی نیز در آن نقش‌آفرینی دارند؛ کانون‌هایی که بر اثر توسعه عرصه‌های بیابانی، خشکسالی و از بین رفتن پوشش سبز زمین هر روز و هر ثانیه در حال رشد و توسعه‌اند.
طبق آخرین بررسی‌های اعلام شده از سوی سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، هم اکنون ۳۰ کانون تحت تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در خراسان رضوی وجود دارد که تا پیش از انجام این مطالعات گمان می‌رفت شمار آن‌ها ۱۶ کانون با گستره یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار باشد.
کانون‌های تحت تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آن‌ها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.
اکنون گستره مناطق بحرانی تحت تاثیر فرسایش بادی در خراسان رضوی بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار است که قبل از این تنها ۷۵۰ هزار هکتار بود و تاکنون برای مدیریت مناطق بحرانی در پهنه‌ای معادل ۵۷۰ هزار هکتار با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات بیابان زدایی انجام شده است.
به وجود آمدن کانون‌های عظیم فرسایش خاکی و توفان‌خیز در چند سال اخیر و وقوع پدیده گرد و غبار در استان اکنون به معضل جدی زیست‌محیطی خراسان رضوی بدل شده است که زندگی مردم را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
وقوع توفان گرد و غبار در مناطق خشک سبب افزایش ذرات معلق نسبت به آستانه مجاز شده است که این موضوع آثار منفی بر سلامت مردم دارد و به گفته کارشناسان در برخی موارد گرد و غبار موجب انتقال باکتری‌ها، ویروس‌ها و حتی قارچ‌های بیماری‌زا می‌شود.
خطه خشک و نیمه خشک خراسان رضوی سالهاست که از کم آبی و پدیده خشکسالی در رنج است و فرسایش آبی و بادی خاک، موجب از دست رفتن سالانه چندین میلیون تن خاک این استان می‌شود.
اکنون ۷۵ درصد پهنه خراسان رضوی در اقلیم بیابانی یعنی خشک، نیمه‌خشک و فراخشک قرار دارد. یک میلیون و ۶۵۱ هزار و ۵۱۱ هکتار از زمین‌های این استان در مناطق بیابانی، که شامل حدود ۳۰ درصد از گستره استان می‌شود، متاثر از کانون‌های فرسایش بادی است.
فراخی مراتع خراسان رضوی نیز ۶ میلیون و ۵۶۶ هزار و ۲۹ هکتار، معادل ۵۶ درصد از کل گستره استان است. پهنه جنگل‌های خراسان رضوی نیز با محاسبه بیشه‌زارها، درختچه‌ها و جنگل‌های دست‌کاشت حدود یک میلیون هکتار یعنی ۸،۵ درصد از کل وسعت استان را شامل می‌شود.
۲ کانون گرد و غبار خارجی شامل "قره قوم" در ترکمنستان و هرات در افغانستان ۲ مقصر اصلی و سهامدار جدی در آلودگی گاه و بیگاه هوای خراسان رضوی و افزایش غلظت گرد و غبار در این استان هستند که هنوز مدیریت و کنترل این کانون‌ها در مرحله تبیین ضرورت قرار دارد و روشن نیست برنامه ملی برای ورود به این بحث و کنترل این کانون‌ها در تعامل با کشور‌های همسایه با چه کمیت و کیفیتی خواهد بود.
با تکرار هوای غبارناک روز شنبه، امسال سال سختی برای ریه‌های ساکنان خراسان رضوی خواهد بود.
مدیریت و احیای کانون‌های گرد و غبار داخلی و نیز خارجی از جمله ضرورت‌هایی است که با نخستین نیاز زیستی بشر برای حیات، یعنی هوا ارتباط مستقیم و جدی دارد. اگر هوای گرد و غباردار، آن هم همانند تجربه دیروز مشهد تکرار شود که به پیش‌بینی مسوولان و متولیان محیط زیست خواهد شد، امسال سال سختی برای ریه‌های ساکنان این خطه خواهد بود.
کانون‌های زیر تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است، بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آن‌ها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.
تاکنون برای مدیریت مناطق بحرانی خراسان رضوی در پهنه‌ای معادل ۵۹۲ هزار هکتار با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات بیابان زدایی انجام شده است.
مهدی اله‌پور مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی گفت: پدیده گرد و غبار مشکل نوپدیدی است که طی سالیان اخیر در خراسان رضوی اتفاق افتاده است.
او افزود: در شرایط فعلی هرگونه اقدامی که بخواهیم انجام دهیم باید به مساله محیط‌زیست برای توسعه پایدار، توجه جدی شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی بابیان اینکه امروزه با چالش‌های متعددی مواجه هستیم که تغییر اقلیم و گرم شدن زمین یکی از مهمترین آن‌ها است، ادامه داد: باید همه ما برای زیست سالم انسانی تلاش کنیم.
زمانی از "مقابله با گرد و غبار" سخن گفته می‌شد، اما در روزگار کنونی و با ساز و کار علمی فعلی باید پذیرفت که دیگر در عمل نمی‌توان با آن "مقابله" کرد و شاید بشود آن را "مدیریت" کرد.
او با اشاره به اینکه پدیده گرد و غبار به یک مساله محوری تبدیل شده و در حوزه مسائل اقتصادی و محیط‌زیست و اجتماعی چالش‌هایی را به وجود آورده است، تصریح کرد: در مدیریت پدیده گرد و غبار نمی‌توان نگاه لحظه‌ای و کوتاه مدت داشت.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی تاکید کرد: اگرچه زمانی از واژه‌هایی با عنوان مقابله با گرد و غبار و مقابله با بیماری استفاده می‌شد، اما در ساز و کار علمی کنونی در عمل نمی‌توان با آن مقابله کرد و شاید بشود آن را مدیریت کرد، با شرایطی که در آن قرار داریم باید سازگار شویم و خود ایمنی و تاب آوری ایجاد کنیم.
اله پور اظهار کرد: اگرچه طی سال‌های گذشته حوزه حفاظت محیط‌زیست مغفول مانده بود، اما با نگاهی که در سال‌های اخیر بر اساس اتفاقات براین حوزه حادث شده خوشبختانه حفاظت محیط‌زیست به عنوان یک مساله محوری و حقوق عامه مطرح می‌شود.
او افزود: با نگاهی به تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های اتفاق افتاده در منطقه، شاهد بروز پدیده گرد و غبار هستیم و این موضوع تهدیدی برای زیست بوم استان است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: در سالیان اخیر شیوع آفات و بیماری‌های گیاهی در مناطق رویشی کشور به ویژه بوم‌سازگان (اکوسیستم) حساس و شکننده، خسارات جبران ناپذیری را بر محیط زیست و تنوع زیستی تحمیل کرده است لذا باید به منظور جلوگیری از این تهدیدات آمادگی لازم را داشته باشیم.
اله پور بیان کرد: کوه‌های هزار مسجد و کپه داغ در شمال خراسان رضوی، جزو غنای زیستی و ذخیره گاه درختان "اُرس" استان محسوب می‌شوند که حراست از آن‌ها نیازمند آمادگی تمام بخش‌ها و دستگاه‌های اجرایی وظیفه مند، برای مقابله با تهدیدات طبیعی و انسان ساز به منظور کاهش اثرات آسیب رسان و مخاطرات محیط زیستی است.
او تصریح کرد: باید به طبیعت برای احیا فرصت داده و فشار روی مراتع و پوشش گیاهی را کاهش داد و این مهم نیازمند همت همگانی تمامی دستگاه ها، مشارکت مردمی و اقدام جهادی است وگرنه دچار مشکل جدی خواهیم شد.
حفظ پوشش گیاهی از مهمترین مسائل مربوط به حوزه منابع طبیعی است که در نبود این پوشش سبز، هجوم ریزگردها و تبعات ناشی از آن می‌تواند گلوی سلامت را به سختی بفشارد و این وضعیت در شرایط خشکسالی و تغییرات اقلیمی به مراتب سخت‌تر و شدیدتر می‌شود.
براساس اعلام اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی، این استان هشت میلیون هکتار عرصه منابع طبیعی دارد که از این میزان حدود ۵.۵ میلیون هکتار پهنه‌های با اقلیم بیابانی است.
محسن فنودی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با بیان اینکه حدود ۴۸ درصد از گستره بیش از ۱۱ میلیون هکتاری این استان دارای اقلیم بیابانی است، ادامه داد: به زبان دیگر حدود ۶۹ درصد عرصه‌های زیر مدیریت این اداره کل بیابان محسوب می‌شود.
او افزود: از مجموع ۵.۵ میلیون هکتار گستره دارای اقلیم بیابانی در خراسان رضوی، ۱.۲ میلیون هکتار را کانون‌های فرسایش بادی تشکیل می‌دهند که در قالب ۳۰ کانون در ۲۳ شهرستان استان پراکنش دارند.
مدیرکل منابع طبیعی خراسان رضوی ادامه داد: بیابان به مناطقی اطلاق می‌شود که اقلیم فراخشک و خشک با متوسط بارندگی سالانه کمتر از ۱۵۰ میلی متر دارند و درصد پوشش گیاهی آن‌ها کمتر از ۱۰ درصد است.
فنودی با اشاره به اینکه شمار کانون‌های گرد و غبار استان طی چهار سال گذشته رشدی ۲ برابری را تجربه کرده است، بیان کرد: طبق آخرین بررسی‌های انجام شده از سوی سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، اکنون ۳۰ کانون زیر تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در ۲۳ شهرستان خراسان رضوی وجود دارد.
او تصریح کرد: این در حالی است که تا سال ۱۳۹۷ شمار کانون‌های گرد و غبار خراسان رضوی تنها ۱۵ کانون و مربوط به ۲۰ شهرستان و با گستره ۷۶۸ هزار هکتار بوده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی تاکید کرد: کانون‌های زیر تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است، بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آن‌ها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.
فنودی اظهار کرد: سطح کنونی مناطق بحرانی زیر تاثیر فرسایش بادی در خراسان رضوی بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار است و حال آنکه این سطح قبل از این ۷۵۰ هزار هکتار بوده است.
او افزود: هشت میلیون هکتار از پهنه‌های استان عرصه‌های ملی زیر مدیریت این اداره کل است که به تعبیر دیگر حدود ۶۹ درصد گستره زیر مدیریت دارای اقلیم بیابانی است.
محسن نجات مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی با اشاره به نیاز موجود در حوزه تجهیزات هواشناسی در استان گفت: طبق تفاهم‌نامه با سازمان هواشناسی کشور، خرید تجهیزات مربوط به ایستگاه رادار هواشناسی مشهد و استان از یک کشور اروپای شرقی در حال پیگیری است.
او افزود: استاندار خراسان رضوی و رییس سازمان هواشناسی کشور مهرماه امسال برای خرید و نصب رادار ویژه هواشناسی در این استان تفاهم نامه‌ای را امضا کرده اند.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی ادامه داد: تامین زیرساخت و اعتبار لازم برای نصب و راه اندازی این رادار و تجهیزات مرتبط با آن توسط استانداری خراسان رضوی انجام خواهد شد و سازمان هواشناسی نیز تجهیزات راداری را از طریق واردات تامین می‌کند.
نجات بیان کرد: با توجه به مفاد تفاهم نامه، تعهد شده است تا حدود ۱۵ ماه دیگر این تجهیزات و رادار هواشناسی خریداری، نصب و راه اندازی شود.
او تصریح کرد: اکنون تعداد محدودی رادار هواشناسی در کشور فعال است، اما شرق کشور از نعمت این تجهیزات پیشرفته بی بهره است، تجهیز استان زائرپذیر و پرجمعیت خراسان رضوی به این رادار ویژه، پیش بینی وضعیت جوی و مخاطرات احتمالی ناشی از آن را سرعت خواهد بخشید و با استفاده از آن می‌توان ارزیابی دقیق تری از وضعیت هوا ارائه کرد.