انسان در عالم برزخ زنده در سیر و سلوک به سمت خداوند است با بدنی مناسب با عالم برزخ که خدا به او عطا کرده که او همین شخص دنیائی است و از علم و شعور مناسب با آن عالم و بدن برخوردار است؛ بنابراین علم و آگاهی گاهی از راه درس خواندن و... فراهم می‌شود و گاهی از راه تهذیب نفس و این علم و حیات در برزخ وجود دارد) آیة اللّه جوادی، تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۵۰۴-۵۲۴ و ص ۳۸۸)
علاوه بر روایات، ارتباط دانشمندان با عالم برزخ هم نشان می‌دهد که در آنجا انسان‌ها از ادراکات گستردهتری برخوردارند و گاه بخشی از علوم خود را از طریق ارتباط با مردم این جهان به آن‌ها منتقل می‌کنند. (پیام قرآن، ج ۵، ص ۴۶۱)
برزخ، حیاتی است که واقعیت را به انسان میفهماند، چون در حیات دنیا خیلی از واقعیت‌ها را انسان نفهمیده و در آنجا واقعیت‌ها برای او روشن می‌شود. (تفسیر موضوعی، ج ۳، ص ۳۹۱)
در برزخ گرچه جایی برای انجام عمل نیست، ولی مانعی ندارد که محلی برای کسب معرفت و آگاهی بیشتر باشد بر این اساس امام کاظم علیه‌السلام فرمود: هر کس از دوستان و پیروان ما بمیرد و اگر قرآن را به طور کامل فرا نگرفته باشد در قبرش (برزخ) به او آموزش داده می‌شود تا به این وسیله درجاتش بالا رود. (المحجة البیضاء، ج ۲، ص ۲۱۷) بنابراین روایت، انسان در برزخ به وسیله فراگیری قرآن تکامل می‌یابد.
پس اگر کسى از محبان و پیروان اهل‌بیت علیهم‌السلام در دنیا موفق به آموختن قرآن نشد و عمر وى پایان یافت، چنین شخصى را در عالم برزخ قرآن یاد مى‌دهند. این یکى از امتیازهاى پیرو اهل بیت علیهم السلام بودن است.
در عالم برزخ راه تکامل انسان بسته نمی‌شود. به همین دلیل در آنجا اجازه داده می‌شود که اموات از فیض الهى بهره ببرند و به محبان و شیعیان اهل بیت علیهم‌السلام که قرآن را خوب نیاموخته‌اند، قرآن مى‌آموزند، تا با آموختن و قرائت و درک قرآن، ارتقاء درجه و مقام یابند؛ و این لطف خداوند به برکت پیروى از اهل‌بیت علیهم‌السلام است که شامل حالشان می‌شود که در برزخ به آنان قرآن را آموزش دهند، تا از فیض بى‌پایان آن بهره برند. البته ظاهرا دیگران از این فیض محرومند!
قرآن حقیقتی دارد که مراحل درجات تکاملى انسان در آن نمایان است. فرد هر قدر با قرآن بیشتر انس داشته باشد، در دنیا و برزخ بیشتر به درجات بالاتری راه می‌یابد. قرآن وسیله تکامل انسان در زندگى دنیا و نیز در آخرت و در عالم برزخ است.
در روایات از حضور در مجلس پیامبران و امامان معصوم علیهم‌السلام و شنیدن صوت حضرت داود علیه‌السلام یاد شده است که همه حکایت از بهره‌های علمی خارج از دنیا دارد.
همه مؤمنان و کسانی که در دنیا به کار‌های خیر مشغول بوده‌اند، در برزخ در حال تکامل به سر می‌برند. البته هر اندازه کسی در این دنیا بیشتر اعمال انجام بدهد و رشد کند، در عالم برزخ هم به همان اندازه سرعت رشد و تکامل بالاتری از دیگران دارد
تفاوت تعلیم و تعلم بین دنیا و آخرت
تعلیم و تعلم جهان برزخ با تعلیم و تعلم جهان مادی کاملا متفاوت است و با نظام عالم برزخ که فقط نظامی متفاوت با نظام عالم مادی است، تناسب دارد. در واقع، چون انسان این جهانی فقط با نظام حاکم بر این جهان آشناست، از درک چگونگی پدیده‌های جهان برزخ عاجز است مگر آنکه بتواند به تجرد برزخی برسد. (ر. ک. معاد یا بازگشت به سوی خدا، استاد شجاعی، ج ۱، ص ۱۳۴)
آگاهی و معلومات انسان در دنیا با برزخ متفاوت است. در عالم طبیعت از طریق حس و تجربه آگاهی پیدا میکنیم، ولی در برزخ که بدن مادی و ابزار بدست آوردن علم، وجود ندارد از طریق شهود خواهد بود.
بر اساس آیه ۳۱ سوره فصلت، در بهشت برزخی هر چیزی که امکان دارد، را می‌شود درخواست کرد. بلکه فراتر از این خدا در قرآن می‌فرماید که هر چه بخواهند در آنجا وجود دارد. فهم مایشاؤن فی‌ها (ق/۳۵ /المیزان تفسیر القرآن، ج ۱۷، ص ۴۱۶)
باتوجه به آنکه تکامل برزخی در اسلام از امور مسلم است، احتمال دارد که بتوانیم تعلیم و تعلم در عالم برزخ را از اموری به حساب آوریم که باعث تکامل روح علاقمند به آن است.
آگاهی و معلومات انسان در دنیا با برزخ متفاوت است. در عالم طبیعت از طریق حس و تجربه آگاهی پیدا میکنیم، ولی در برزخ که بدن مادی و ابزار بدست آوردن علم، وجود ندارد از طریق شهود خواهد بود.
فلسفه وجود عالم برزخ
وجود برزخ به چند دلیل ضرورت دارد: اولاً انسان برای رسیدن به بهشت و جهنم ابدی باید شرایط برزخی را بگذراند تا به تکامل ذاتی و جوهری جسم و روح برسد؛ و این از طریق تکامل در برزخ بدست می‌آید.
ثانیاً: عالم برزخ فرصتی است برای جبران اعمالی که انسان انجام نداده و با وصیت می‌تواند از ورثه بخواهد حقوق و دیونش را پرداخت کنند.
ثالثا: در برزخ فرصتی برای عمل کردن نیست، چون عمل مربوط به دنیاست، اما بخشی از کمبود‌ها قابلیت جبران در برزخ را دارد؛ و بخشی از افراد مومن از طریق تعلیم و تربیت در برزخ، کمبود‌های خود را جبران می‌کنند.
ویژگی‌های عالم برزخ
آگاهی و درک انسان در برزخ: با رسیدن مرگ دید و درک انسان بیشتر می‌شود. پیامبراکرم صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید: مردم خوابند همین که می‌میرند بیدار می‌شوند.
رشد و تکامل: انسان بواسطه کار‌های خوبی که در دنیا انجام داده و به باقیات صالحات تبدیل شده، در برزخ رشد و تکامل پیدا میکند. پیامبر اکرم می‌فرماید: حضرت عیسی علیه‌السلام بر قبری گذر کرد که صاحب آن در عذاب بود. سال بعد از کنار همان قبر گذشت و صاحب قبر در عذاب نبود. علت را از خداوند پرسید. خداوند وحی فرستاد که صاحب قبر، فرزند صالحی از خود بجای گذاشته و او در این فاصله بالغ شد و به دو کار خیر انجام داد. اول راهی برای عبور مردم درست کرد و دیگر اینکه یتیمی را مسکن داد و من گناه این پدر را به احترام اعمال فرزندش بخشیدم.
تکامل نفوس ناقص در برزخ: وقتی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه‌و‌آله به معراج رفتند به پیرمردی که در زیر درخت نشسته بود و در اطرافش کودکانی گرد آمده بودند برخورد کردند. حضرت از جبرئیل پرسید آن پیرمرد کیست؟ جبرئیل گفت این شیخ پدر تو ابراهیم است که اطفال مؤمنان را آموزش می‌دهد. (امالى صدوق، ص ۲۶۹ الی ۲۷۱) همچنین پیامبر اکرم صلی‌الله علیه‌و‌آله می‌فرماید: کودکان شیعیان ما از مومنان را حضرت زهرا سلام‌الله‌علی‌ها تربیت مىکند. (بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۹۹) از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و امام صادق علیه‌السلام نیز روایت شده که کودکان مؤمنان در عالم برزخ تحت تربیت حضرت ابراهیم علیه‌السلام و حضرت ساره همسرش قرار می‌گیرند.
ایجاد تغییرات در برزخ: در روایاتی از نارضایتی پدر و مادر و تأثیر آن در سرنوشت فرزند سخن گفته شده است. اگر پدر و مادری فرزندشان را عاق کرده باشند پس از مرگ در صورتی که از اعمال خیر فرزندشان که در دنیاست برخوردار شوند ممکن است از او راضی شوند؛ بنابراین در برزخ پرونده انسان مرده باز است و در حال تغییر و تحول است.
باتوجه به آنکه تکامل برزخی در اسلام از امور مسلم است، احتمال دارد که بتوانیم تعلیم و تعلم در عالم برزخ را از اموری به حساب آوریم که باعث تکامل روح علاقمند به آن است
آیا ارواح در برزخ تکامل و تنزّل دارند؟
در برزخ، انسان از کار و کوشش باز می‌ماند و قدرت فعالیت‌های خوب و بد از وی گرفته می‌شود. از این رو پس از مرگ، هیچکس قادر نیست عملاً وضع موجود خویش را دگرگون سازد و در پرونده اعمال خود تغییر و تحوّلی به وجود آورد. چرا که در برزخ تکلیف وجود ندارد که باعث ترقی و یا تنزل شود.
امیرالمومنین علیه‌السلام در اینباره می‌فرماید:
مردم شما را به یادآوری مرگ، سفارش می‌کنم. از مرگ کمتر غفلت کنید، چگونه مرگ را فراموش می‌کنید در حالی که او شما را فراموش نمی‌کند. اکنون کسانی که از دنیا رفته‌اند نه قدرت دارند از اعمال زشت خود دوری کنند، و نه می‌توانند عمل نیکی بر نیکی‌های خود فزونی بخشند. (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۸۸)
همچنین فرمود:
امروز، هنگام عمل است نه حسابرسی و فردا روز حسابرسی است، نه عمل. (نهج‌البلاغه، خطبه ۴۲)
عده‌ای بر این باورند که تکامل برزخی در عالم برزخ مستلزم حرکت از قوه به فعل است، و حرکت نیز بدون ماده امکان پذیر نیست، بنابراین در عالم برزخ که ماده‌ای در کار نیست، حرکت و تکاملی وجود نخواهد داشت.
اما با توجه به روایات انسان پس از مرگ ممکن است از نتیجه اعمال دنیوی‌اش در عالم برزخ برخوردار شود، به این معنا که آثار اعمالی که قبلاً در دنیا انجام داده، در برزخ، موجب افزایش نعمت‌های برزخی یا عذاب‌های برزخی او شود و باعث ترقی و تنزل او در برزخ شود.
ملاصدرا، موسس حکمت متعالیه، برآنند که جسم برزخی حکم ماده را دارد و روح (نفس ناطقه انسانی) در اثر تحصیل معارف و نیز ارتزاق از خیرات و مبرات اهل دنیا، فربه شده و مسیر تکاملی خویش را همچنان خواهد پیمود.
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه‌و‌آله می‌فرماید: کودکان شیعیان ما از مومنان را حضرت زهرا سلام‌الله‌علی‌ها تربیت میکند
انسان‌ها در برزخ به چه‌کاری مشغول هستند؟
انسان‌های مؤمن در بهشت برزخی، رشد کرده و به‌مرور کامل‌تر می‌شوند. هرچند که دنیا فرصتی برای انجام اعمال صالح است، اما رشد معنوی و تکامل در این مرحله به اتمام نمی‌رسد. عالم برزخ نیز فرصتی را برای انسان‌های مؤمن فراهم میکند تا هر کسی به نسبت ایمان و اعمال صالحی که در این دنیا انجام داده، مورد رشد قرار بگیرد و به درجات بالاتری برسد.
حجت‌الاسلام رضا محمدی، محقق قرآنی و پژوهشگر دینی در این زمینه می‌گوید: همه مؤمنان و کسانی که در دنیا به کار‌های خیر مشغول بوده‌اند، در برزخ در حال تکامل به سر می‌برند. البته هر اندازه کسی در این دنیا بیشتر اعمال انجام بدهد و رشد کند، در عالم برزخ هم به همان اندازه سرعت رشد و تکامل بالاتری از دیگران دارد.
به همین علت است که یکی از دلایل اصلی غبطه خوردن افراد بر یکدیگر همین سرعت رشد و تکامل و بهره‌مند شدن از نعمت‌های ابدی است. در حقیقت پرتو عنایت‌ها و لطف‌های خدای متعال بر مؤمنان می‌تابد و هر کسی در این دنیا توشه پربارتری داشته باشد، در آن عالم هم رشد بیشتر دارد و با سرعتی متناسب با رشد در این عالم، به ساخت و بارگاه قدس الهی نزدیک‌تر می‌شود.
دلیل تفاوت در رشد انسان‌ها برزخ
رشد و تکامل هر کسی در عالم برزخ به این بستگی دارد که چقدر در دنیا انسان مؤمن‌تر، خداشناس‌تر و پرهیزکارتر بوده. هر قدر انسان در این دنیا با عبادات و توحید انس بیشتری داشته باشد و کار‌های خیر بیشتری انجام بدهد، در آن عالم هم به همان نسبت سریع‌تر رشد میکند. (حجت‌الاسلام محمدی)
منبع: تبیان