نشست رونمایی آلبوم «مناقب‌خوانی در ایران» دوشنبه (۲۰ شهریور) با حضور هوشنگ جاوید نویسنده، پژوهشگر فرهنگ عامه و موسیقی نواحی و آیینی ایران و گردآوردنده آلبوم «مناقب‌خوانی در ایران» و میلاد عرفان‌پور مدیر مرکز موسیقی حوزه هنری در سالن سلمان هراتی حوزه هنری انقلاب اسلامی برگزار شد.
عرفان‌پور در این نشست اظهار کرد: مرکز موسیقی حوزه هنری همواره یکی از رویکردهایش طی سالیان گذشته، تلاش در جهت حفظ مواریث موسیقایی و گنجینه‌های ارزشمند این سرزمین بوده است.
وی حوزه هنری را نهاد تلاشگر در زمینه پژوهش‌های موسیقی، برگزاری رویداد‌ها و تولیدات هنری معرفی کرد و افزود: در دوره مدیریت مرکز موسیقی حوزه هنری تلاش دارم که به رغم محدودیت‌ها و مشکلات، از هنرمندان موثر و استادان جریان‌ساز موسیقی نواحی حمایت کنم.
مدیر مرکز موسیقی حوزه هنری، هوشنگ جاوید را از جمله افراد موثر در حفظ هویت موسیقایی دانست و گفت: این هنرمند زحمات گسترده‌ای در حوزه هنری متحمل شده که در قالب کتاب و آلبوم منتشر شده است. جاوید خاطرات خوب و جریان‌سازی داشته که منشا برکات بسیار زیادی بوده است.
وی با اشاره به سختی‌های پژوهش موسیقی و معدود افردی که برای حفظ مواریث موسیقایی تلاش می‌کنند، اظهارداشت: «مناقب خوانی در ایران» آلبومی است که خیلی از هنرمندانی که در این آلبوم اثر دارند، امروز پیش ما نیستند. این در حالی است که شاید تعداد افرادی که فرصت‌ها را مغتنم بشمارند و قدر هنرمندان قدیمی و ساکن مناطق دورافتاده را بشناسند به تعداد انگشتان یک دست هم نرسد و جاوید جزو طلایه‌داران این جریان است.
انتشار بیش از ۲۰ اثر بعد از ماه صفر
عرفان‌پور در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه به جز آلبوم «مناقب خوانی» آثار دیگری از هوشنگ جاوید در مسیر نشر هستند، افزود: ما در مرکز موسیقی حوزه هنری تلاش داریم که مسیر حمایت از تولیدات هنری را ادامه دهیم و هر جا احساس کنیم چه با در اختیار قرار دادن استودیو و چه نشر اثر، گامی در جهت تولید و حفظ تولیدات موسیقایی برداریم.
وی تاکید کرد: تولیدات در حوزه موسیقی سنتی، تلفیقی و پاپ معمولا جزو برنامه‌های مرکز موسیقی حوزه هنری بوده و اکنون بیش از ۲۰ اثر آماده نشر است که بعد از ماه صفر منتشر خواهد شد. همچنین راه‌اندازی باشگاه‌های موسیقی، تجربه تازه‌ای است که ما برای پرورش نسل جدیدی از هنرمندان موسیقی در حوزه ترانه‌سرایی، خوانندگی و موسیقی آغاز کرده‌ایم.
اقیانوسی از موسیقی آیینی
گردآورنده آلبوم «مناقب‌خوانی در ایران» نیز در این نشست اظهارداشت: از یک هفته گذشته، هر بار که قطعه‌های این آلبوم را نگاه کردم بغض کرده‌ام و گریه کرده‌ام؛ من از این آلبوم خاطرات زیادی دارم که هم تلخ هستند و هم شیرین.
جاوید در تشریح روند پژوهش در حوزه مناقب‌خوانی گفت: از زمان جشنواره نی‌نوازان در سال ۱۳۶۸ به حوزه هنری آمدم. آن زمان تازه مرکز شنیداری تاسیس شده بود و افرادی همچون محمدجلیل عندلیبی، رضا مهدوی و سیدعلیرضا میرعلینقی برای کمک آمدند تا بتوانیم کاری در حوزه موسیقی نواحی انجام دهیم، چراکه وظیفه حوزه هنری الگوسازی برای جامعه و دستگاه‌های فرهنگی بود.
وی افزود: نتیجه دوسال رفت و آمد‌ها هم پرداختن به موسیقی نواحی به صورت شاخه به شاخه با یاری‌های علی معلم شد و در نهایت بنیاد علمی پژوهشی جشنواره‌های مربوط به موسیقی نواحی پس از انقلاب اسلامی با «نی‌نوازان» گذاشته شد و من در خلال جشنواره متوجه شدم که به قدری موضوعات زیاد است که نمی‌توان به عنوان موسیقی ساده به آن پرداخت؛ بنابراین با همکاری افرادی همچون مرحوم شیرازی و زنده‌یاد روح الامینی به دنبال موسیقی آیینی رفتم و ۱۰ سال درباره اینکه آیین‌ها در ایران چه شکلی دارند و موسیقی چقدر مربوط به این آیین‌هاست پژوهش کردم. وقتی جلوتر رفتم دیدم موسیقی آیینی اقیانوسی است که هیچ چیزی از آن نمی‌دانیم و حتی شناکردن در این اقیانوس را هم بلد نیستیم.
ایرانی همواره با آیین زندگی کرده
این پژوهشگر فرهنگ عامه و موسیقی نواحی و آیینی ایران در بازگویی نتایج بخشی از پژوهش‌هایش در حوزه موسیقی آیینی گفت: یکی از شاخه‌های موسیقی آیینی ما، موسیقی قدسی، آیینی، مذهبی است و موسیقی آیینی فقط دینی و مذهبی نیست.
جاوید افزود: ایرانی همواره با آیین زندگی کرده و باید این شاخه‌های آیینی را بپذیرد و بداند که در موسیقی آیینی مذهب و دین و نگرش‌های باورمندانه و معنوی هم جاری است و در این میان مسئله مهم این است که فهم ما باید به کار آید و با فرهنگسازی کاربرد و نقش آن‌ها را به جامعه منتقل کنیم.
وی بیان کرد: در هیچ قومی جشنی وجود ندارد که نامی از خدا، پیغمبر و ائمه در آن برده نشود، برای مثال در عروسی‌ها، عاشق‌ها دعوت می‌شوند، بسم الله‌خوانی و حمدخوانی می‌کنند و بعد مدح خوانی انجام می‌شود و بعد افراد عاشقانه‌خوانی می‌کنند. ایرانی در طول قرن‌ها یادگرفته چه در سوگ و چه در صور به یاد خدا باشند و این خیلی زیباست.
این پژوهشگر به اشتراکات موسیقایی ایران با کشور‌های همسایه همچون تاجیکستان اشاره و درباره مناقب‌خوانی تاکید کرد: مناقب‌خوانی هنر ساده‌ای نیست، هنری است که ایرانی‌ها برایش خون داده‌اند و شهید داده‌اند، چراکه مناقب‌خوانان آداب ایرانی را با آیین‌های دینی آمیخته بودند، برای مثال بالابردن دست و دعاکردن از آداب ایرانی‌هاست که در ادامه به مراسم دینی ورود پیدا کرد. تا جایی که در دوره‌ای از سوی حاکمی در بغداد، بالا بردن دست هنگام دعا ممنوع و با برخورد تند و حتی قطع دست مواجه شد.
وی به قدرت مناقبان و عملکرد همچون رسانه آن‌ها و غلو‌هایی که در اشعارشان داشته‌اند پرداخت و اظهارداشت: اینکه حقیقت با خیال‌پردازی همراه شود و آواز به آن اضافه شود، مناقب‌خوانی نام دارد. ما در ایران شاعری نداریم که شعر گفته باشد و مناقب نداشته باشد و در این بین عده‌ای در نحله‌های فلسفی مناقبی بسیار جالبی دارند.
تاریخچه مناقب‌خوانی
جاوید شکل‌گیری هنر‌هایی همچون شمایل‌خوانی و پرده‌خوانی را از راه مناقب‌خوانی دانست و گفت: در دوره محمود غزنوی، شاعری شعری درباره پیامبر سرود و سلطان محمود دستور داد که از روی این شعر یک چهره کشیده شود و همین شعر توسط اهل سنت در منطقه جنوب خراسان با نام «شمایل پیامبر» هنوز خوانده می‌شود. در حقیقت از قرن هفتم بسیاری از شاعران گرایش به ائمه پیدا کردند و مناقب‌سرایی برای امامان تا امروز ادامه پیدا کرد. با آغاز حکومت پهلوی و با منع آیین‌های مذهبی، ریشه مناقب‌خوانان کنده شد و آن‌ها در چند قالب هنری مثل پرده‌خوانی، معرکه‌گیری، شمایل‌خوانی و ذاکران مناقب‌خوانی کردند.
وی مناقب‌خوانی را هنری معرفی کرد که اصول و مراحل متعددی دارد و به واسطه آن بسیاری از تعالیم دینی و نهی منکر انجام می‌شده که همین امر نشان از متفکر بودن نیاکان است.
این پژوهشگر موسیقی با اشاره به کتاب مناقب‌خوانی (موسیقی قدسی، مذهبی و آیینی ایران) افزود: آلبوم مناقب خوانی در ایران در حالی به همت میلاد عرفان‌پور مدیر مرکز موسیقی حوزه هنری که هنر بومی را خوب می‌شناسد منتشر شد که متاسفانه امروز ما اساتید زیادی در این حوزه را از دست داده‌ایم. ۱۴ نفر از اساتید این حوزه که در آلبوم حضور دارند درگذشته‌اند و اگر اثری مانده همین صداهایشان است و به همین علت است که می‌گویم تنها صداست که می‌ماند.
جاوید بیان کرد: از بین پنج یا ۶ استاد مناقب‌خوان باقیمانده نیز، اکبر درویش بلبل آلزایمر گرفته و در خانه است و کسی به او سر نمی‌زند و این در حالی است که وی بهترین مناقب خوان ایران در یزد بود. صمد حبیبی هم بر اثر سکته مغزی در دوره کرونا خانه‌نشین است و چندان قدرت صدای قبلی را ندارد. رضا آقامحمدکدخدا به عنوان آخرین غزل‌خوان باقی مانده از نسل گذشته است و تنها جلال زند سلیمی، ابوالفضل صدیق و عیدی شکاری مناقب خوانی می‌کنند.
پیشنهاد ثبت ملی مناقب خوانی
این پژوهشگر فرهنگ عامه و موسیقی نواحی و آیینی ایران پیشنهاد ثبت ملی مناقب خوانی به عنوان میراث موسیقی ایران و تشکیل پرونده آن برای ثبت جهانی در یونسکو را مطرح و تاکید کرد: حوزه هنری مجموعه قوی از موسیقی نواحی ایران را در اختیار دارد و می‌تواند به عنوان ارگان مربوط به موسیقی نواحی عمل کند. همچنین امیدوار هستم که مجله «مقام» که تنها پایگاه سخن هنرمندان نواحی بود مجددا راه‌اندازی شود.
در پایان این جلسه عرفان‌پور مدیر دفتر موسیقی حوزه هنری در پاسخ به سوال خبرنگاران مبنی بر افزایش تولیدات هنری اظهارداشت: در سند ملی موسیقی که بعد سال‌ها به زودی تصویب می‌شود اشارات خوبی به حفظ میراث موسیقی نواحی و هنرمندان این حوزه شده که همین امر زمینه‌ساز گسترش تولیدات موسیقایی خواهد بود.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر کارگاه‌های زنده‌نگاه داشتن مناقب‌خوانی گفت: ما برای تداوم نسخه تازه‌تر مناقب‌خوانی تلاش می‌کنیم و به پرورش نسل‌های تازه‌تر امیدوار هستیم. مناقب‌خوانی نیاز به انگیزه‌بخشی به جوانان دارد که به این سمت بیایند و باید راه و روش آن را پیدا کنیم.
جاوید گردآورنده آبوم «مناقب‌خوانی در ایران» نیز اظهارداشت: ما کارمان را زمانی که هنرمندان افغانستانی به ایران پناهنده شدند، آغاز کردیم، گروهی در خراسان تشکیل دادیم که از روی مناقب رضوی آلبومی با عنوان «قول و قبول» تولید کردیم که آفرینش‌های آستان قدس آن را اجرا کرد روی موسیقی قوالی.
وی تاکید کرد: مناقب‌خوانی یک موضوعیت در موسیقی ایرانی است خودش موسیقی خاص ندارد، چون از گوشه‌ها و متن‌های موسیقی ایرانی بهره گیری کرده است. همچنین یکی دیگر از حافظان موسیقی ردیف و دستگاه ماست خیلی‌ها هنر شبیه خوانی را مثال می‌زنند اینطور شبیه‌خوانی، مناقب‌خوانی و نقدخوانی هم هست و حتی روضه‌خوانی، مولودی‌خوانی بخش ریتمیک را خوب حفظ کردند مانند مولودی‌خوانی یزد. تمام این شاخه‌ها دست به دست هم دادند تا موسیقی ایرانی را حفظ کنند و همین جا است که همه هنر‌ها اهمیت پیدا می‌کنند.
این پژوهشگر موسیقی واژه مناقب را ستایش معنا کرد و افزود: مناقب‌خوانی پیش از اسلام همان ستایشگری و ستایش پاکان و نیاکان بوده و پس از اسلام ویژه ائمه می‌شود.