دومین قسمت برنامه زنده سه قسمتی «با کاروان فرهنگ: ویژه برنامه نمایشگاه کتاب مسکو» به صورت زنده از تلویزیون اینترنتی کتاب پخش شد. اندری لوکاشف؛ پژوهشگر بخش شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه، سید مهدی طاهری؛ رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبایی، محمد خلج؛ معاون اداری و مالی خانه کتاب و ادبیات ایران و مدیر غرفه جمهوری اسلامی ایران در نمایشگاه مسکو و موسی عبداللهی؛ مدرس زبان روسی و معاون پژوهشی دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبائی به بررسی «نقش نمایشگاه کتاب مسکو در گسترش مطالعات ایرانشناسی» پرداختند.
ایجاد فرهنگ مشترک؛ ویژگی منحصربه‌فرد ایران و روس
در ابتدای این برنامه اندری لوکاشف طی ارتباط زنده تصویری از روسیه گزارشی از مراکز ایرانشناسی در این کشور ارائه کرد و گفت: در روسیه علاقه زیادی نسبت به ایران دیده می‌شود؛ این علاقه به حدی است که در دوره‌ای میزان افرادی که از رشته‌های مرتبط با ایران فارغ‌التحصیل می‌شدند بیشتر از نیاز بازار کار روسیه بود. امروزه روابط بین ایران و روسیه توسعه پیدا کرده و به افرادی که با فرهنگ و زبان ایران آشنا باشند بیش از پیش نیاز است. به همین دلیل در بسیاری از دانشگاه‌های مناطق مختلف روسیه شاهد وجود کرسی‌های ایرانشناسی و زبان فارسی هستیم. دانشگاه دولتی مسکو، دانشگاه دولتی روابط بین الملل مسکو، دانشگاه دولتی سن پترزبورگ، مدرسه عالی اقتصاد مسکو و... از جمله آن‌هاست. مطالعات ایرانشناسی گستردگی زیادی در دانشگاه‌های روسیه دارد. تمایز ایرانشناسی روسی نسبت به سایرین در این است که دانشمندان بزرگ ایرانشناسی در روسیه رویکرد مثبت نسبت به ایران دارند؛ در حقیقت ایرانشناسان روس، ایران را دوست دارند.
وی به سابقه طولانی مطالعات شرق‌شناسی و ایرانشناسی در روسیه اشاره کرد و ادامه داد: وقتی به فرهنگ ایرانی اسلامی نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که یک اقیانوس است؛ متن‌های زیاد و مفاهیم عمیقی وجود دارد که باید به آن پرداخت. تاکنون نیز مطالعات خوبی در روسیه انجام شده است، اما در حال حاضر در سطحی که باید باشیم نیستیم. در این راه همکاری با نویسندگان و محققان ایرانی می‌تواند کمک کننده باشد. ذکر این نکته مهم است که ایرانشناسی و اسلامشناسی در ایران بسیار قدرتمند و قوی است. امروز به لطف بنیاد ابن سینا کتب ارزشمند محققان ایرانی به روسی ترجمه شده است و مفاهیم جدید نظیر اقتصاد اسلامی و مدیریت اسلامی در اختیار دانشمندان روس قرار گرفته است.
او با تاکید بر اینکه ایرانشناسان روس نگاه استعماری به ایران ندارند، گفت: فرهنگ ایرانی و همچنین اسلامی که در ایران توسعه پیدا کرد به دلیل همسایگی، تاثیر زیادی بر اقوام روسیه گذاشت. وقتی دانشمندان و محققان روسی، ایران و فرهنگ ایران را به عنوان یک فرهنگ غریبه مطالعه نمی‌کنند، به عبارتی ایرانشناسان روس «دیگری» را پژوهش نمی‌کنند. برداشت ما این است که بخشی از فرهنگ خودمان را به دلیل آن ارتباطات عمیق بررسی می‌کنیم. به عنوان مثال یکی از شاخه‌های تصوف به نام «نقشبندیه» که در روسیه وجود دارد کاملا تحت‌تاثیر فرهنگ ایرانی ایجاد شده و به همین دلیل می‌توانم بگویم مطالعات ایرانشناسی در روسیه به عنوان مطالعه یک فرهنگ غریبه یا «دیگری» به شمار نمی‌آید.
پژوهشگر بخش شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه با اشاره به اینکه به هرحال از نظر مرز‌های سیاسی ایران برای روسیه یک کشور خارجی محسوب می‌شود، توضیح داد: این امر نیز بر جذابیت مطالعات توسط محققان روس می‌افزاید. من علاقه چندانی به فرهنگ غرب ندارم، در عوض جهان ایرانی برای من جذاب‌تر و زیباتر است. من به عنوان یکی مسیحی ارتدوکس در روسیه، وقتی شروع به مطالعه عرفان و تصوف کردم متوجه شدم نکات مشترک در این دو وجود دارد و این برای محققان روس زمینه‌های جذاب زیادی را ایجاد کرده است.
وی درباره علل گرایش مردم روسیه به تصوف عنوان کرد: اسلام دین پیچیده‌ای است؛ به معنای اینکه شاخه‌های مختلفی دارد. فکر می‌کنم گرایش به عرفان ایرانی که در جامعه روسیه وجود دارد به دلیل جنبه‌های رازآلود آن و نقاط مشترکی است که با مسیحیت و ارتدوکس دارد. برای ایرانی‌ها نیز جهان روس جذاب است و از آن رو که محققان ایرانی این فصول مشترک را می‌بینند علاقه زیادی به مطالعه ارتدوکس دارند.
لوکاشف یکی از ویژگی‌های فرهنگ ایرانی و فرهنگ روسی را قابلیت پذیرش اجزای فرهنگ‌های خارجی و حل آن در خود دانست و گفت: اجزایی از فرهنگ هندی، اسلامی و فرهنگ پیش از اسلام را در فرهنگ و عرفان ایرانی می‌بینید. این امر را می‌توان توانایی فرهنگ در هضم اجزای خارجی و ایجاد یک فرهنگ مشترک تلقی کرد که در فرهنگ روسی هم دیده می‌شود و ویژگی منحصربه‌فرد فرهنگ دو کشور به شمار می‌آید.
این پژوهشگر درباره میزان استقبال مردمان روس از پژوهش‌های ایرانشناسی و ترجمه آثار ایرانی با اشاره به این که معمولا ادبیات علمی نسبت به ادبیات هنری جایگاه پایین‌تری دارد، مطرح کرد: تمایل و علاقه به آثار مرتبط با ایرانشناسی در خوانندگان عام روسیه وجود دارد؛ ولی در مقایسه تمایل به ادبیات غربی در رتبه پایین‌تری قرار دارد. اما این امر در دستور کار ما گنجانده شده و اکنون آثاری در حوزه ادبیات کودک را بر اساس درون‌مایه‌های شاهنامه منتشر کردیم که با استقبال خوبی به ویژه در سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو همراه شد. اما ذکر این نکته هم مهم است که همه روس‌ها با عمرخیام و فردوسی آشنا هستند.
وی درباره ارتباط خود با ناشران ایرانی توضیح داد: ما به طور فعال با موسسه سمت به عنوان ناشر ایرانی، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و اکثر دانشگاه‌های ایران همکاری می‌کنیم. به این دلیل که رئیس بنیاد ابن سینا زحمت می‌کشند تا مناسبات بین معلمان روس و ایرانی روز به روز بهتر شود. امیدوارم در همکاری‌های آینده همدیگر را بهتر بشناسیم.
اندری لوکاشف درباره کتاب خود با عنوان «دنیایی معنا در کلماتی اندک» که درباره شیخ محمود شبستری است، گفت: این کتاب در روسیه با استقبال خوبی مواجه شد و تاکنون سه بار تجدید چاپ شد. سال ۲۰۰۱ بهترین کتاب فلسفی آکادمی علوم روسیه شناخته شد. اکنون درحال ترجمه چند کتاب شاخص به زبان فارسی هستیم و به زودی کتابفروشی‌های ایران و مخاطبان ایرانی شاهد آن‌ها خواهند بود.
۳۰۰ ناشر در نمایشگاه کتاب سی‌وششم مسکو
در بخش دیگر این برنامه محمد خلج نیز در ارتباطی زنده از سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو گفت: نمایشگاه امسال با شرایط خاصی برگزار شده است و محل برگزاری آن نسبت به سال‌های قبل تغییر کرده است. در تعطیلات آخر هفته در این کشور استقبال از نمایشگاه کتاب مسکو مناسب بود. این نمایشگاه در دو طبقه و با حضور ۳۰۰ ناشر درحال برگزاری است. رویکرد و استقبال از برنامه‌های جنبی نمایشگاه کتاب مسکو با سایر نمایشگاه‌ها متفاوت است و بنا بود در بخش جنبی با محوریت تصویرگری در حوزه کودک نشست‌هایی به صورت مجازی و فیزیکی برگزار شود که طبق برنامه پیش نرفت، اما در هفت سالن نشست‌های مختلفی درحال اجراست.
معاون اداری و مالی خانه کتاب و ادبیات ایران در پایان سخنان خود با اشاره به ناشران روسی حاضر در این نمایشگاه، گفت: آثار برگزیده و خوبی در غرفه جمهوری اسلامی ایران در سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو وجود دارد و همچنین ۱۴ عنوان کتاب به زبان روسی توسط انتشارات نخل در این نمایشگاه عرضه شده است.
نقش نمایشگاه کتاب در تعمیق روابط فرهنگی
سید مهدی طاهری دیگر میهمان این برنامه نیز «کتاب» را به عنوان بازنمود فرهنگی یک جامعه دانست و عنوان کرد: کتاب از جمله اشیای فرهنگی است و این اهمیت کتاب را نشان می‌دهد. در سفر‌هایی که به روسیه داشتم و با حضور در مجامع فرهنگی این کشور از جمله کتابخانه‌ها و نمایشگاه‌های کتاب، دریافتم که روس‌ها عمیق‌ترین نوع روابط را فرهنگی می‌دانند. زمانی که بین دو کشور نقاط مشترک و علایق همسان فرهنگی شکل می‌گیرد این ملت‌ها هستند که با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند که این امر بر رابط سیاسی و... نیز تاثیر می‌گذارد.
رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه با اشاره به افزایش علاقه مردم روس به زبان فارسی توضیح داد: سال ۲۰۱۸ میلادی سفارت جمهوری اسلامی ایران در روسیه برنامه‌ای را تدارک دید که یک کتابخانه دیجیتالی در حوزه ایرانشناسی و اسلامشناسی ایجاد شود و مراحلی از این کار نیز عملی شد و مخاطب آن کاربر روس زبان بود.
سید مهدی طاهری در پایان گفت: نمایشگاه کتاب یک رویداد فرهنگی است و اشیایی که بازنمود جامعه فرهنگی هستند در آن به نمایش گذاشته می‌شود، این نمایشگاه‌ها در تعمیق روابط فرهنگی کمک کننده هستند. لازم است با قدرت بیشتری در این نوع رویداد‌ها شرکت کرده و از طریق آن نقاط مشترک فرهنگی دو کشور را بیابیم تا بتوانیم ارتباط خوبی با مردمان آن کشور برقرار کنیم.
سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو از چهارشنبه (هشتم شهریورماه ۱۴۰۲) با ۳۰۰ غرفه فعال، آغاز به کار کرد و تا دوازدهم شهریورماه به فعالیت خود ادامه می‌دهد.