اولین قسمت برنامه زنده سه قسمتی «با کاروان فرهنگ: ویژه نمایشگاه کتاب مسکو» با موضوع «نقش نمایشگاه کتاب مسکو در گسترش و غنای دیپلماسی فرهنگی مابین ایران و روسیه» جمعه (دهم شهریور ۱۴۰۲) به صورت زنده از تلویزیون اینترنتی کتاب پخش شد. این برنامه در راستای پیوست رسانه‌ای حضور جمهوری اسلامی ایران در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در دیگر کشورها تدارک دیده شده است.
در این برنامه، نظیم هجرتی؛ باستان‌شناس، پژوهشگر فرهنگ و استاد دانشگاه دولتی اوستیای شمالی روسیه، شعیب بهمن؛ پژوهشگر و کارشناس مسائل روسیه و اوراسیا، حامد محقق؛ معاون شعر و ادبیات داستانی خانه کتاب و ادبیات ایران و موسی عبداللهی؛ مدرس زبان روسی و معاون پژوهشی دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبائی حضور داشتند.
ارتباطات فرهنگی زیربنای توسعه مناسبات سیاسی را فراهم می‌کند
در ابتدای این برنامه شعیب بهمن با اشاره به اینکه دیپلماسی فرهنگی ترکیب دو واژه دیپلماسی و فرهنگ است، گفت: همواره در طول تاریخ نوعی دیپلماسی داشتیم که دیپلمات‌ها یا نمایندگان سیاسی کشورها در کنار هم جمع می‌شدند، بنا به موضوعات و تحولات و حتی تخاصمات بین کشورها، تعاملات سیاسی را سر و سامان می‌دادند یا به جنبه‌های دیگر روابط به‌ویژه حوزه‌های اقتصادی می‌پرداختند. در دهه‌های اخیر با برجسته شدن نقش و اهمیت فرهنگ و خرده فرهنگ‌ها و همچنین موضوعاتی همچون گسترش فرهنگ‌های غالب در دنیا، موضوع مهمی به نام دیپلماسی فرهنگی مطرح شد؛ به این معنا که کشورها متوجه شدند، می‌توانند از ابزار‌های مختلف برای پیشبرد مقاصد دیپلماتیک و اهداف و منافع ملی خود استفاده کنند. به همین دلیل تمام اضلاعی که فرهنگ و تعاملات فرهنگی را می‌سازد، می‌تواند به عنوان بخشی از دیپلماسی فرهنگی قرار گیرد.
وی در ادامه درباره تفاوت دیپلماسی فرهنگی با دیپلماسی کلاسیک اشاره کرد: دیپلماسی فرهنگی بسیار فراگیرتر است و معمولا اهداف بلندمدت‌تری را دنبال می‌کند؛ به این دلیل که دیپلماسی سنتی عمدتا بین دولت‌مردان یا نمایندگان سیاسی اتفاق می‌افتد. اما دیپلماسی فرهنگی بین مردم کشورها و ملت‌ها صورت می‌گیرد. وقتی پیوند بین ملت‌های دو یا چند کشور برقرار می‌شود، می‌تواند مستحکم‌تر باشد، چون نخبگان سیاسی و دولت‌ها در گذر تاریخ تغییر می‌کنند، اما ملت‌ها و مردم کشورها پایدار می‌مانند و فرهنگ را به عنوان یک میراث ماندگار به نسل‌های بعدی منتقل می‌کنند.
بهمن همچنین درباره قدرت نرم نیز چنین توضیح داد: در قدرت نرم اقناع‌کنندگی بدون اجبار صورت می‌گیرد؛ بدین معنا که اگر بازیگران مختلف سیاسی و غیر سیاسی برای ترغیب طرف مقابل جهت انجام کاری از اجبار استفاده نکنند در اصطلاح می‌گوییم از قدرت نرم استفاده کرده است. فرهنگ و دیپلماسی فرهنگی که بخشی از دیپلماسی عمومی است در این حوزه کاربرد وسیعی دارد.
وی ضمن طرح این نکته که با ترجمه آثار مختلف روسی توسط زبانِ واسط نمی‌توانیم به شناخت درستی از فرهنگ این کشور برسیم، مطرح کرد: عمده ترجمه آثار روسی در حوزه ادبی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به زبان فارسی با واسطه و بیشتر از زبان‌های دیگر مثل فرانسوی و انگلیسی انجام شده است. از این رو در برخی موارد ممکن است بخشی از محتوای متن تغییر کند به این دلیل که مترجم تا حدی برداشت‌های خود را هم دخیل می‌کند. این موضوع در حوزه آثار ادبی مشکل جدی به شمار می‌رود و امروز شاهد این معضل در حوزه‌های دیگر هم هستیم. در طول دهه‌های گذشته نگاه کشور‌های غربی به روسیه نگاه جنگ سردی بوده است؛ بنابراین این نگاه منفی دائما در فضای رسانه‌ای و کتاب‌های مختلفی که درباره روسیه در ایران وجود دارد بازنمایی می‌شود. یعنی عمدتا دیدگاه سنتی بدبینانه نسبت به روسیه به زبان فارسی بازتولید می‌شود و این امر بر مخاطب و افکار عمومی تاثیرگذار است. اساسا ما نمی‌توانیم بدون درک و شناخت جامعه و فرهنگ روسیه، سیاست و حکومت در این کشور را درک کنیم؛ بنابراین نیاز داریم سراغ شناخت بی‌واسطه برویم و این امر مستلزم این است که در حوزه زبانی قدرتمندتر و غنی‌تر وارد شویم.
او با اشاره به این که در حوزه علوم انسانی، ارتباطات انسانی کمی با روس‌ها برقرار کردیم، ادامه داد: نیاز داریم در رشته‌های علوم انسانی به‌ویژه در حوزه شناخت زبان و ادبیات روسیه دانشجویانی را اعزام کنیم و شناخت بی‌واسطه‌ای را از روس‌ها پیدا کنیم. البته این مشکل در طرف مقابل نیز وجود دارد؛ یعنی شناخت روس‌ها از ما نیز باواسطه صورت می‌گیرد.
این پژوهشگر و کارشناس مسائل روسیه و اوراسیا در بخش دیگر سخنان خود درباره کرسی‌های غرب‌شناسی در ایران و لزوم توجه به این کرسی‌ها برای گسترش بیشتر روابط ایران و کشور‌های دیگر به‌ویژه روسیه بیان کرد: در سال‌های اخیر برای این امر تلاش‌های محدودی در برخی دانشگاه‌ها همچون دانشگاه تهران صورت گرفته است؛ اما لازم است به شکل گستردهتری در این حوزه‌ها وارد شده و شناخت خود را چندجانبه و چند بعدی کنیم. درواقع لازم نیست حتما از منظر سیاسی یا اقتصادی به شناخت روسیه بپردازیم بلکه می‌توان از حیث فرهنگی نسبت به شناخت آن اقدام کرد. چون ارتباطات فرهنگی می‌تواند زیربنای مناسب برای توسعه مناسبات اقتصادی و سیاسی را فراهم کند.
وی افزود: پایه‌های نظام آموزشی نوین در ایران را غربی‌ها ایجاد کردند و تا به امروز به شکل دقیق اصلاح نشده و به همان صورت رشد کرده است. شاید این نظام نسبت به شناخت روسیه، چین، هند و... احساس بی‌نیازی می‌کند. همین امر نیز یکی از مهمترین دلایل نپرداختن به زبان روسی است. تلاش‌های صورت گرفته در این حوزه بسیار اندک بوده و ما هنوز نتوانستیم آن را وارد دیپلماسی فرهنگی و عمومی خود کنیم؛ مثال این مقوله نیز همین ترجمه کتاب‌های روسی از طریق زبان واسط است که همچنان صورت می‌پذیرد.
او به سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو اشاره کرد و توضیح داد: برگزاری رویداد‌های مختلف مثل نمایشگاه کتاب می‌تواند به شناخت بی‌واسطه ملت‌ها از یکدیگر کمک کند. نکته مهم این است که مردم روسیه بسیار کتابخوان هستند و به تبادل کتاب می‌پردازند؛ بنابراین کتاب و کتابخوانی بخش مهمی از فرهنگ روسی را تشکیل می‌دهد و می‌تواند یکی از ابزار‌ها و اهرم‌های دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم ایران در روسیه باشد.
شعیب بهمن در پایان سخنان خود ضمن بیان اینکه تبادلات فرهنگی ایران و روس نباید محدود به نمایشگاه کتاب باشد، گفت: در سال‌های گذشته عمده تبادلات ایران با روسیه به شهر‌های بزرگ مسکو و سن پترزبورگ محدود بود؛ در حالی که در نقاط مختلف این کشور نظیر منطقه قفقاز یا اورال شاهد وجود فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی هستیم و زبان فارسی در این مناطق دیده می‌شود. این بدان معناست که ما فرصت این را داریم آثار و نمایشگاه کتاب تهران را به مناطق مختلف روسیه معرفی کنیم.
عدم توسعه زبان فارسی در روسیه؛ حلقه مفقوده روابط ایران و روس
موسی عبداللهی دیگر میهمان حاضر در این برنامه با اشاره به اینکه متاسفانه سطح شناخت در دو کشور ایران و روسیه نسبت به یکدیگر دقیق نیست، بیان کرد: روابط ایران و روسیه را باید در سه سطح رسمی، نخبگانی و عادی (ارتباط بین عوام و روابط فرهنگی) دید. در دو سطح اول روابط خوبی برقرار شده است؛ اما سطح سوم حلقه مفقوده در این روابط است. عدم توسعه زبان فارسی در روسیه و بالعکس نیز این امر را تشدید می‌کند. البته در چند سال اخیر اتفاقات خوبی نظیر حضور در نمایشگاه کتاب هر دو کشور صورت گرفته است و این عمل سبب می‌شود شناخت افراد عادی جامعه نسبت به دو کشور بیشتر شود. بویژه اینکه در دو نمایشگاه اخیر کتاب تهران ناشران روسیه حضوری جدی داشتند.
او ضمن طرح این نکته که کرسی زبان روسی در ایران سابقه طولانی دارد، مطرح کرد: روسی اولین زبانی بود که در دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه تهران همزمان با تاسیس این دانشگاه کار خود را آغاز کرد. ولی تا ۲۰ سال اخیر زبان روسی چندان جدی گرفته نمی‌شد. شاید به این دلیل که نگاه ما به توسعه زبان‌های غربی به‌ویژه انگلیسی بیشتر بود؛ اما لازم است در کنار این زبان به زبان‌هایی که در چهارچوب روابط استراتژیک ایران قرار می‌گیرند نیز توجه بیشتری شود.
وی توجه به این زبان را عملی در جهش روابط علمی ایران با دانشگاه‌های روسیه دانست و ادامه داد: سیاستمداران کشورها در سال‌های مختلف تغییر می‌کنند، اما وقتی روابط دو کشور با ریشه‌های فرهنگی، اجتماعی، گردشگری و اقتصادی پیوند بخورد، مستحکم‌تر می‌شود. توجه به توسعه زبان فارسی و روسی در دو کشور و همچنین توجه به روابط فرهنگی می‌تواند نقش موثری در این خصوص داشته باشد.
معاون پژوهشی دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبائی در بخش پایانی سخنان خود گفت: برای شناخت بیشتر دو کشور از حوزه‌های مختلف به یک برنامه جامع نیاز داریم. برای مثال گردشگری یکی از محرک‌هایی است که همه حوزه‌ها را می‌تواند تحت تاثیر قرار دهد. همچنین اگر رژیم لغو روادید برای دو کشور اعمال شود گام موثری در حوزه روابط تجاری و فرهنگی ایران و روسیه خواهد بود. ایجاد مراکز گفتگو برای نخبگان و تعامل نویسندگان دو کشور، برگزاری برنامه‌های مشترک فرهنگی با تاکید بر اشتراکات فرهنگی ایرانی روسی نیز اثرگذار خواهد بود.
روابط ۱۰۰هزارساله ایران و روسیه
نظیم هجرتی در بخش دیگر این برنامه در ارتباط زنده تصویری از روسیه با اشاره به اینکه روابط بین ایران و روسیه قدیمی و ریشه‌دار است، عنوان کرد: این روابط از زمانی آغاز شده که حتی روسیه امروزی وجود نداشت و تنها امپراتوری ایران بود و منطقه‌ای که امروز روسیه کنونی در آن قرار گرفته است. ارتباطات بین دو کشور به زمانی باز می‌گردد که خط در روسیه کشف شد و نشانه‌هایی از ارتباط دو کشور در آثار به‌جامانده دیده شد. ما در حفاری‌های باستان‌شناسی از تمدن زاگرسی در غرب ایران و قفقاز امروزی نشانه‌هایی پیدا کردیم که نشان می‌دهد این روابط بیش از ۱۰۰هزار سال سابقه دارد. ارتباطات بین این دو کشور به حدی است که دقیقا همان نشانه‌های فرهنگی و زیستی که در ایران یافت شده است در قفقاز نیز مشاهده می‌شود.
وی افزود: طی اکتشافاتی در منطقه قفقاز راه‌هایی را پیدا کردیم که تنها مسیر‌های نظامی و تجاری نبودند بلکه به نظر می‌رسد از طریق این مسیر‌ها ارتباطات فرهنگی بین دو سرزمین ایران و روسیه هم در جریان بوده است.
او با اشاره به تفاوت زبان ایران و روسیه و شباهت فرهنگ دو کشور با یکدیگر ادامه داد: به نظر من قرابت‌های فرهنگی بین ایران با روسیه به‌ویژه قفقاز خیلی پررنگ است و ضرورت دارد برای مقابله با کشور‌هایی که قصد دارند فرهنگ خود را به سایر کشورها تحمیل کنند با یکدیگر متحد شویم. قرابت‌های ایران و روسیه می‌تواند به ما کمک کند از خود در برابر تهاجم‌های فرهنگی غرب حفاظت کنیم.
استاد دانشگاه اوستیای شمالی روسیه با اشاره به حضور خود در تهران درباره نقش نمایشگاه‌های کتاب و ترجمه آثار در شکل‌گیری و غنای روابط دو کشور توضیح داد: برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی بسیار با اهمیت است، چون افرادی که در این نمایشگاه شرکت می‌کنند با کتاب سر و کار دارند و هم صحبتی این افراد با یکدیگر مهمترین دستاورد نمایشگاه‌های کتاب است. این موضوع به درک و شناخت مشترک نسبت به مسائل طرفین نیز کمک می‌کند.
وی ادامه داد: فصل مشترکی که می‌تواند روابط دو کشور را تقویت کند ارزش‌های فرهنگی مشترک است. به عنوان مثال حضور دانشمندان ایرانی در حوزه اکتشافات قفقاز می‌تواند زمینه خوبی برای توسعه همکاری‌های علمی و فرهنگی باشد.
نظیم هجرتی در پایان سخنان خود کنارهم قرارگیری و تعامل افرادی را که به گسترش روابط ایران و روسیه علاقه‌مند هستند، برای توسعه روابط بین دو کشور ضروری دانست و گفت: به دلیل تحریم ایران توسط غرب ممکن است برخی افراد در روسیه از فعالیت در مباحث علمی مرتبط با ایران بپرهیزند. از این رو لازم است افرادی را پیدا کنیم که به توسعه روابط دو کشور علاقه‌مند باشند. سفارت‌های ایران و روسیه نیز می‌توانند در این زمینه بسیار کمک کننده باشد.
علاقه روس‌ها به تصویرگری‌های کتاب کودک ایران
حامد محقق نیز در بخش دیگر این برنامه در ارتباط زنده تصویری از غرفه ایران در نمایشگاه کتاب مسکو با اشاره به اینکه بخش ویژه سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به کودک و نوجوان اختصاص دارد، بیان کرد: ۳۰۰ غرفه در این نمایشگاه حضور دارند که بخش عمده‌ای از آن‌ها ناشران کودک و نوجوان هستند. خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مسکو در این نمایشگاه به معرفی و عرضه بیش از ۶۰۰ عنوان کتاب پرداخته است که آثاری در حوزه کودک و نوجوان نیز در بین آن‌ها وجود دارد.
او با اشاره به آیین رونمایی کتب کودک و نوجوان انتشارات نخل سبز به زبان روسی در این نمایشگاه درباره وضعیت ناشران در روسیه مطرح کرد: سال گذشته در ایران بیش از ۱۶ هزار عنوان کتاب کودک تولید شد، اما آمار در روسیه عدد ۱۳هزار کتاب را نشان می‌دهد. نکته قابل توجه این است که جمعیت آن‌ها ۱۴۵میلیون نفر است درحالی که ایران حدود ۸۰میلیون نفر جمعیت دارد.
وی افزود: کتاب‌های حوزه ایرانشناسی، شعر و فلسفه مورد توجه مخاطبان در نمایشگاه قرار گرفته است؛ مخاطبان نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو، تخصصی بوده و با اطلاعات لازم به دنبال کتاب خاص می‌آیند. همچنین این مخاطبان از تصویرگری‌ها و طرح‌های روی جلد آثار ایرانی بسیار استقبال کردند.
معاون شعر و ادبیات داستانی خانه کتاب و ادبیات ایران در پایان با طرح این نکته که ارتباطات خوبی با برخی از ناشران، نویسندگان و تصویرگران حاضر در نمایشگاه برقرار شده است، گفت: ارتباطی هم با ناشران روسی برقرار شده و برخی از آن‌ها آثاری را برای ترجمه در ایران پیشنهاد کردند. همچنین ما نیز با برخی از ناشران روسی به‌ویژه ناشران حوزه کودک و نوجوان ارتباطات لازم را برقرار کریم.
سیوششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو از چهارشنبه (هشتم شهریورماه ۱۴۰۲) با ۳۰۰ غرفه فعال، آغاز به کار کرد و تا دوازدهم شهریورماه به فعالیت خود ادامه می‌دهد.