فرونشست زمین، پدیدهای خطرآفرین و زلزله‌ای خاموش است که بی‌توجهی به آن خسارت مالی، جانی و حتی بحران‌های اجتماعی را به دنبال دارد، اما بااین‌وجود این پدیده قابل پیش‌بینی و پیشگیری است.
وقوع گسیختگی و شکاف در سطح زمین یکی دیگر از نمود‌های فرونشست زمین به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر در نواحی مختلف استان اصفهان مانند دشت دامنه و داران در غرب، کاشان و حبیب‌آباد برخوار در شمال و مهیار شمالی در جنوب استان اصفهان مشاهده‌شده است.
مدیرعامل انجمن احیای آب کاشان بزرگ با تأکید بر اینکه فرونشست بلایی است که گریبان‌گیر مناطقی، چون کاشان شده است و هرروز بیش‌ازپیش چهره خشن خود را به رخ می‌کشد گفت: یونسکو این پدیده را چنین وصف می‌کند که فرونشست عبارت است از فروریزش یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد.
سید محسن حجازیان بر پیامد‌های نامطلوب زیاد جنبه‌های کمی و کیفی منابع آب با رشد جمعیت همراه با گسترش بی‌رویه بهره‌برداری از منابع آب برای استفاده در کشاورزی و صنعت تأکید کرد و افزود: حالت تصاعدی این پدیده در دهه‌های اخیر همراه با اوج صنعتی شدن، شهرنشینی شدن و پمپاژ بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی جهت مصارف کشاورزی مشاهده شده است.
مدیرعامل انجمن احیای آب کاشان بزرگ تصریح کرد: به دلیل نداشتن حکمرانی درست بر منابع خود ازجمله منابع آبی هرروز شاهد حوادث و پدیدهای تلخی، چون فرونشست و فرو چاله‌ها هستیم.
حجازیان یادآور شد: بر اساس آمار‌های اعلام‌شده در هر دو کیلومترمربع یک حلقه چاه در کشور یعنی بیش از یک‌میلیون و ۴۰۰ هزار حلقه چاه در ایران وجود دارد که ۷۰۰ هزار حلقه آن غیرمجاز است که به تعبیر رئیس سازمان زمین‌شناسی ایران از این وضعیت به‌عنوان زلزله خاموش باید یادکرد.
او فرونشست زمین را به‌عنوان یک رویداد ناشی از انسان، به علت خارج شدن مقادیر زیادی آب از سفره‌های زیرزمینی در دشت ممنوعه‌ای، چون کاشان دانست و گفت: افزایش تقاضا برای منابع آب زیرزمینی به دلیل گسترش شهر‌ها و بخش کشاورزی در دشت کاشان یک چالش جدی است.
مدیرعامل انجمن احیای آب کاشان بزرگ، با اشاره به اینکه دهه‌ها برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی منجر به کاهش شدید این منبع ارزشمند شده است، افزود: کاهش سطح آب‌های زیرزمینی اغلب با تخریب سفره‌های زیرزمینی همراه است که به نظر می‌رسد مشکلی رایج در حوضه‌های آب زیرزمینی باشد.
حجازیان اصلاح روش‌های مدیریت منابع آب را چاره‌ای برای اندیشه مهار پدیده فرونشست بر مبنای عقل تجربه اندیش و بر اساس تجربه سایر کشور‌ها دانست و اظهار داشت: غنیمت شمردن زمان و فرصت باقی در نخستین گام تدوین حکمرانی آب ضروری است در غیر این صورت پیوسته شاهد پدیده‌های خطرناکی، چون فرونشست خواهیم بود که با نزدیک شدن به شهر‌ها و روستا‌ها می‌تواند فاجعه بزرگ انسانی و خسارتی جبران‌ناپذیر در پی داشته باشد.
او تأکید کرد: به‌عنوان راه‌کار کوتاه‌مدت می‌توان تدابیری ازجمله صرفه‌جویی در مصرف آب به‌ویژه در بخش کشاورزی، بازنگری در میزان صدور پروانه بهره‌برداری چاه‌های آب مجاز، مقابله جدی با چاه‌های غیرمجاز، جلوگیری در کاشت نوع محصولات باغات به‌ویژه محصولات با مصرف بالای آب و پرداختن به الگوی کشت متناسب با محیط را لازم‌الاجرا کرد.
رئیس دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه کاشان حرکت و جابه‌جایی لایه رسوبات زیرسطحی را عامل اصل ایجاد فرونشست زمین که جابه‌جایی افقی به آن صورت ندارد، دانست و گفت: استخراج نفت، گاز و زغال سنگ و درنتیجه خالی شدن لایه‌های زیرین یا حرکت‌های تکتونیک یا گاهی مواقع لایه‌های آهکی و کارستی با شرایط اقلیمی مناسب موجب انحلال بستر‌ها و خالی شدن زمین می‌تواند از دلایل مختلف این پدیده باشد.
رضا قضاوی یکی از مهم‌ترین دلایل فرونشست به‌ویژه در ایران مرکزی را برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و خالی شدن آبخوان‌ها دانست و اظهار داشت: درواقع با خروج آرام آب از میان لایه‌ها و فشرده شدن آبخوان‌ها، حجم فضای خالی در اثر فشار حاصل از ایجاد لایه‌های رسوبی بالایی کاهش پیدا می‌کند و به‌تدریج سطح زمین فرومی‌نشیند و آثار آن آشکار می‌شود.
او گفت: بهره‌برداری بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی و شروع فرآیند تخلیه آبخوان‌ها از حدود ۷۰ سال قبل با صنعتی شدن بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در ایران آغاز شد.
استاد دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه کاشان با اشاره به کنترل میزان مصرف آب در خانوار‌ها اظهار داشت: از حدود ۷۰ سال پیش که فناوری حفاری چاه‌های عمیق و پمپ‌های استحصال آب وارد کشور شد متأسفانه فرهنگ استفاده صحیح و پایدار از آب همراه این تکنولوژی وارد کشور نشد و با افزایش جمعیت و درنتیجه افزایش به نیاز منابع غذایی هرسال چاه‌های عمیق به تعداد زیادی در دشت‌های ایران حفر شد.
قضاوی گفت: بر اساس آمار موجود میزان مصرف آب در کاشان حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال با بیشترین میزان مصرف ۸۸ درصدی برای کشاورزی و پس‌ازآن به ترتیب مصارف شهری و صنعتی است.
او افزود: حدود ۲۵۵ میلیون مترمکعب آب از این میزان بر اساس برآورد‌ها از طریق آب‌های زیرزمینی و آبخوان‌های دشت کاشان و تخلیه چاه آب یا قنوات مناطق مختلف تأمین می‌شود متاسفانه به دلیل اینکه کاشان در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک قرارگرفته است میزان نفوذ و بازگشت آب‌های مصرفی به زیرزمینی خیلی کم و در بحث کشاورزی با بالاترین میزان مصرف برگشت کمتر از ۳۰ درصد است.
رئیس دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه کاشان آوردِ سالانه حدود ۲۷۰ میلیون مترمکعبی حاصل از بارش در مساحت حدود هفت هزار کیلومترمربعی حوزه آبخیز کاشان با احتساب ۱۳۰ میلی‌متر بارش و ۷۰ درصد تبخیر را خاطرنشان و اضافه کرد: بقیه آب مورد نیاز از طریق برداشت از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود که این اضافه برداشت منجر به بروز پدیده فرونشست در دشت کاشان شده است.
قضاوی بر اساس برخی از گزارش‌ها کاشان را بحرانی‌ترین دشت در سطح کشور عنوان و اعلام کرد: مطالعات همکاران دانشگاهی در دشت کاشان نشان داده است درواقع نقشه میزان اُفت آب‌های زیرزمینی با میزان فرونشست همخوانی و تطابق کامل دارد به عبارتی عامل اصلی فرونشست در دشت کاشان اُفت سطح آب‌های زیرزمینی بوده است که تداوم فرونشست با این روال متأسفانه شرایط بدی را برای این منطقه به وجود خواهد آورد.
او بر افزایش سرعت و میزان فرونشست در دشت کاشان بر اساس مطالعات انجام‌شده تأکید کرد و افزود: این میزان فرونشست در مرکز آبخوان و قسمت‌های جنوب شرقی بیشتر و به سمت شهر کاشان در حال حرکت است که اگر مدیریت درستی برای این پدیده وجود نداشته باشد در آینده نه‌چندان دور تمام زیرساخت‌های شهری و اطراف شهرستان می‌تواند در اثر فرونشست تهدید شود.
رئیس دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه کاشان گفت: فرونشست یک پدیده برگشت‌ناپذیر و بزرگ‌ترین و مهم‌ترین چالش توسعه ایران مرکزی به‌ویژه کاشان است که مدیران شهری و برنامه ریزان توجه کافی به این موضوع نداشته و ندارند درحالی‌که باید مدیریت منابع آب در کاشان به‌عنوان بزرگ‌ترین و اولین اولویت در توسعه مناطق شهری باشد.
قضاوی انجام هرگونه فعالیت توسعه‌ای ایجاد زیرساخت‌ها، توسعه شهر و صنایع را با پیوست زیست‌محیطی و بحث روش تأمین منابع آب موردنیاز خواستار شد و افزود: مدیران شهر کاشان و استان اصفهان باید برای برنامه‌ریزی استفاده صحیح و مدیریت منابع آب به‌عنوان اولین و بزرگ‌ترین اولویت و چالش دشت کاشان که ۷۰ درصد منابع آب برای کشاورزی استفاده می‌شود گام‌های اساسی بردارند.
او راندمان کمتر از ۴۰ درصدی آبیاری در کشور و کاشان که نمونه‌ای از مدیریت مناطق مختلف است را یادآور شد و افزود: میانگین راندمان استفاده از منابع آب در کشور‌های جهان به‌طور متوسط بیش از ۶۰ درصد است بنابراین تغییر الگوی کشت، تغییر کاربری‌ها بر اساس پتانسیل و ظرفیت منابع آب باید در اولویت مدیریت شهر و استان قرار بگیرد.
قضاوی آموزش وضعیت منابع آب و نحوه استفاده از این منابع به فرزندان در مدارس را خواستار شد و افزود: بایستی خانوار‌های ایرانی به‌ویژه خانوار‌های ساکن در مناطق خشک و شهرستان کاشان آموزش صحیح نسبت به استفاده از منابع آب را داشته باشند تا فرهنگ استفاده صحیح از آب در سطح شهرستان توسعه داده شود.
او با انتقاد از روزمرگی مدیران شهری و مسئولان آب و تفکر فقط تأمین آب، بدون هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری در مدیریت منابع و مصرف، بیان کرد: مدیریت آب و فاضلاب شهرستان در بحث مصارف شهری نیز بایستی نسبت به آموزش خانوار‌ها اهتمام کند و با کمک دانشگاه نسبت به تهیه بسته‌های آموزشی و ایجاد بسته‌های مشوق برای کاهش مصرف آب اقدام کند.
رئیس دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه کاشان توسعه گلخانه‌ای با استفاده از روش‌های کم آب، پرورش ماهیان زینتی، بازبینی جدی در مصرف منابع آبی در بحث فضای سبزی شهری، اهتمام به بازچرخانی منابع آب مصرفی در بخش صنعت و توسعه صنعت در منطقه بر اساس پتانسیل منابع آب را برخی از راهکار‌های پیشگیری و جلوگیری از مصرف بی‌رویه برشمرد و اظهار داشت: درحالی‌که پدیده فرونشست مانند اژد‌هایی دهان بازکرده و خیلی به شهر کاشان نزدیک می‌شود تصور مدیران هنوز بر دوری این پدیده نسبت به شهر است، اما اگر شعله‌های آتش این اژد‌ها به سطح شهر برسد زمانی به‌طور ناگهانی ساختمان‌ها و خیابان‌ها فرونشست خواهد کرد و در آن زمان تنها راه علاج این پدیده برگشت‌ناپذیر، تخلیه شهر خواهد بود.
قضاوی با تأکید بر اینکه مدیران شهری باید تمام اهتمام خود را به جلوگیری از پیشرفت این اژد‌ها معطوف کنند در غیر این صورت در آینده نه‌چندان دور شهر کاشان بایستی حتی از جمعیت تخلیه شود افزود: این هشداری است که باید توجه جدی به آن شود و امیدواراست بیان این مطالب بتواند مفید واقع شود و توجه مدیران شهری و برنامه ریزان را به این موضوع جلب کند که برای استفاده از منابع آب و مدیریت آن و مدیریت پدیده فرونشست باید برنامه و اهتمام داشت و به پتانسیل‌های منطقه علاوه بر توسعه فرهنگ مصرف منابع آب توجه کرد.
منبع : فارس