آیین های سوگواری محرم در شهرستان گناباد، واقع در جنوب خراسان رضوی حال و هوای خاصی دارد و حدود ۲۰۰ هیات مذهبی از چند روز پیش از آغاز ماه محرم خود را برای برپایی مراسم سوگواری ایام شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) و یاران باوفایش آماده می کنند.
از جمله مراسم ویژه عزاداری های محرم در گناباد که با گذشت سده های مختلف هنوز رنگ نباخته و هر سال با شور و حال خاصی با حضور ارادتمندان ائمه معصومین (ع) و سرور و سالار شهیدان جهان برگزار می شود، آیین سنتی "حسن حسین" در شهر بیدخت از توابع بخش مرکزی گناباد است.
یکی از جلوه های کهن و در عین حال جذاب، زیبا و پویای سوگواری در شهر بیدخت گناباد، همین آیین است، که با توجه به قالب و محتوای آن، سراسر شور و شعور بوده و یک سوگواری کامل است و از ویژگی های بارز آن می توان به زنجیره انسانی، میانداری، چاووش خوانی و علم گردانی اشاره کرد.
مهدی ذوالفقاری مسئول گردشگری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: آیین عزاداری حسن و حسین بیدخت از حدود ۲۵۰ سال پیش هر ساله در ماه محرم و پایان مراسم عزاداری سینه زنی در هر روز محرم با شور خاصی با حضور عزاداران حسینی برگزار می شود.
او افزود: در اجرای این آیین عده ای از سینه زنان در وسط مسجد و از جمله مسجد جامع بیدخت حلقه می زنند و هر نفر با دست چپ کمر فرد کناری خود را گرفته و با دست راست بر سینه می زنند و یک نفر هم در وسط هماهنگ با سینه زن ها به طور مقطع و متناوب با گام نخست و دوم به ترتیب حسن و حسین می گوید که همه عزاداران وی را همراهی می کنند.
مسئول گردشگری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد ادامه داد: کلمات گام اول به مرور تغییر کرده و از کلماتی چون مظلوم، شهید، آقا، سرور و غیره در آن استفاده می شود اما جواب تمام این کلمات را سینه زنان با "حسین" پاسخ می دهند و بعد از پنج دور یک نفر با صدای بلند ابیاتی از ترجیع بند محتشم کاشانی را می خواند و در آخر هر مصرع سینه زنان فریاد "یاحسین" سر می دهند.
ذوالفقاری بیان کرد: بعد از آن هم چند باری سینه زنان با نداهای حسن و حسین بر سینه می زنند و بدین گونه عزاداری به پایان می رسد.
او تصریح کرد: آیین حسن حسین بیدخت هشت سال قبل در فهرست آیین معنوی کشور به ثبت رسیده است.
حجت الاسلام حسین علی اکبری یکی از سخنرانان مذهبی بیدخت گناباد گفت: آیین حسن حسین این شهر نظیر سایر آیین سنتی این منطقه جلوه ای از بعد حماسی و تاثیرگذار واقعه عاشورا بر زندگی مردم است و با گذشت سده های مختلف همچنان با همان شیوه سنتی برگزار می شود.
او افزود: باید این آداب و رسوم و آیین سنتی با اهتمام مسوولان ذیربط و حضور پرشور عزاداران حفظ شود و به عنوان یادگار مهمی به نسل آینده منتقل شود.
ثبت هشت آیین و رسم محرم گناباد در شمار آثار معنوی کشور
مردم گناباد در کنار سوگواری و سینه زنی و زنجیرزنی با آداب و رسومی مانند نخل بندان، نخل گردانی و تعزیه خوانی و تعزیه گردانی، آیین حسن حسین و نیز واویلا، ارادت خود را به سید و سرور شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) نشان می دهند.
هشت آیین و رسم ماه محرم گناباد شامل "نخل گردانی قصبه شهر، نوقاب، روستاهای رهن و ریاب، شبیه خوانی نوقاب و ریاب، واویلای مند و حسن و حسین بیدخت" در فهرست آثار ناملموس و معنوی کشور به ثبت رسیده است و این نشانه ریشه داری و قدمت این آداب و رسوم در این خطه است.
تعزیه خوانی و علم گردانی نمادی از هویت و فرهنگ محرم در گناباد
از دیگر آیین های سنتی عزاداری محرم در گناباد می توان به شبیه خوانی، تعزیه خوانی و علم گردانی و نیز تعزیه واویلا در روستای مِند این شهرستان اشاره کرد.
مردم مناطق شهری و روستایی گناباد در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی آیین نخل بندان و نخل گردانی را برپای می دارند که در بستن نخل از پارچه سیاه، چوب نخل، شمشیر و نیزه، آیینه و سرو و نخل استفاده می شود که هر کدام معنای خاصی دارد و این آیین به عنوان یکی از مهمترین آیین های محرمی گناباد ریشه در تاریخی کهن دارد.
پارچه سیاه نخل، نماد سوگ و ماتم، چوب نخل نماد پیکر سیدالشهدا(ع) و شمشیر و نیزه نماد تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام حسین، آینه نماد نور وجود حضرت سید الشهدا(ع) و سرو نخل نماد قامت حضرت علی اکبر (ع)، پنجه های فلزی نخل نماد دستان حضرت ابوالفضل العباس(ع)، زنگ، نماد درای کاروان امام حسین و سیب سرخ نماد خون سرور و سالار شهیدان(ع) و میوه بهشتی است.
علیرضا شناسایی یک کارشناس میراث فرهنگی گناباد گفت: پارچه های زینتی نخل نمادی از حجله قاسم بن الحسن(ع) و تنوع رنگ این پارچه ها نشانگر تنوع افکار و عقاید، ایده ها و مذاهب گوناگون است که در ایام محرم در قالب یک هدف و اعتقاد به امام حسین(ع) به صورت متمرکز و متحد به عزاداری می پردازند.
او افزود: تشییع نمادین در فرهنگ ایران پیشینه ای طولانی دارد و نمونه برجسته آن آیین سالیانه سوگ سیاوش و حمل تابوت او بوده است و نخل بندی و تزیین نخل، به عنوان تابوت برای مردگان جوان، مشاهیر و یا افراد محبوب سابقه‌ای هزاران ساله در این دیار دارد که بعد از واقعه عاشورا و از جمله طی سده های گذشته و به خصوص از دوران صفویه به عنوان نمادی برای یادبود عزاداری سرور و سالار شهیدان (ع) رواج بیشتری یافته است.
یک کارشناس میراث فرهنگی گناباد ادامه داد: نخل گردانی از دوران صفوی همراه با سینه زنی و شبیه سازی به شکل امروز در آیین عاشورا و محرمی گناباد رواج یافته است و نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر، شمشیر، پارچه های قیمتی و آیینه هایی بسته می شود و آن را در روز عاشورا به عنوان نمادی از تابوت امام حسین(ع) به حرکت در می آورند.
شناسایی بیان کرد: بعد از آن که به وسیله مهار و طناب های مویی تمام چوب های نخل با مهارت خاصی به هم متصل شد، بزرگان و افراد باتجربه به تزیین آن می پردازند و آیین نخل گردانی در گناباد از ابتدای صبح روز عاشورا آغاز می شود و باور عام بر این است که مشایعت نخل و نشستن گرد و خاک ناشی از حرکت نخل بر آنان، باعث برکت و سلامت می شود.
منبع:ایرنا