متوسط جهانی میزان فرونشست دو سانتیمتر ثبت شده، اما گاهی دیده میشود که به دلیل افزایش میزان چاه‌های غیرمجاز این عدد در ایران به ویژه استان یزد، بسیار بالاتر است.
بهترین راهکار برای بهبود این وضعیت، یعنی افزایش سطح آب‌های زیرزمینی برای جلوگیری از فرونشست‌های آتی، تغذیه مصنوعی و انسداد چاه‌های غیرمجاز است و از این طریق می‌توان تا حدی مسئله فرونشست زمین را ساماندهی کرد.
در شرایط فعلی ۶۰ میلیارد مترمکعب از آب‌های سطحی شامل ۳۸.۲ درصد در بخش کشاورزی، ۳.۲ درصد در بخش شرب و یک میلیارد مترمکعب در بخش صنعت در کشور استفاده میشود و حجم برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی نیز ۴۵ میلیارد مترمکعب است.
عمده این برداشت‌ها در بخش کشاورزی مصرف میشود به گونه‌ای که ۴۳.۸ میلیارد مترمکعب به این بخش اختصاص یافته، ۵.۱ میلیارد مترمکعب را بخش شرب و ۱.۴ میلیارد مترمکعب را بخش صنعت مورد استفاده قرار می‌دهد.
یکی از اقدامات استان برای مقابله با بحران برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی، اجرای طرح سازگاری با کم آبی برای مدیریت مصرف و مدیریت منابع آبی بود که در نهایت به جلوگیری از افزایش نشست زمین و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی منجر میشود.
راهکار‌های سازگاری با کم آبی در استان یزد
در چهارمین کنگره علوم و مهندسی آب و فاضلاب ایران مقاله‌ای درباره «سازگاری با کم آبی در استان یزد» ارائه شد که در آن به راهکار‌هایی در زمینه مدیریت کم آبی پرداخته شد و بهترین راه را راهکار‌های مقابله و سازگاری عنوان کرده است.
در این مقاله آمده برخلاف راهکار‌های مقابله‌ای، راهکار‌های سازگاری دارای هزینه کمتر و قابلیت اجرای بیشتر است. در این راستا، یکی از محور‌های پیشنهادی برنامه هفتم توسعه بخش آب، اجرای سند سازگاری با کم آبی کشور است.
در استان یزد نیز همانند سایر استان‌ها سند سازگاری با کم آبی تدوین شده و گام‌های مؤثری در جهت رسیدن به مدیریت صحیح مصرف، برداشته شده است. هدف این مقاله علاوه بر معرفی مفهوم سازگاری با کم آبی، بررسی مدیریت مصرف آب با رویکرد‌های اقتصادی، فرهنگی - اجتماعی و زیست محیطی در استان یزد است.
نتایج نشان می‌دهد با توجه به هدف کلی طرح سازگاری با کم آبی در این استان که کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی تا افق ۱۴۰۵، میزان ۲۲۳.۸۱۶ میلیون مترمکعب را نشان می‌دهد، پیشنهاد شده است.
نشست زمین ناشی از برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌ها
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی و افت سطح آب سفره‌ها را عامل اصلی فرونشست در استان یزد عنوان کرد و افزود: یکی از اقدامات دولت در راستای کاهش عواقب برداشت از سفره‌ها تهیه و اجرای سند سازگاری با کم آبی است که با جدیت دنبال میشود.
محمدمهدی جوادیان زاده افزود: تمام مصوبات کارگروه شورای حفاظت منابع اب و کارگروه سازگاری با کم آبی به صورت غیرمستقیم به جلوگیری از فرونشست‌ها منجر میشود.
وی با بیان اینکه افت سالانه آب‌های زیرزمینی استان یزد هم تابعی از برداشت‌ها و هم تابعی از بارش‌ها است، افزود: هر سالی که بارش کمتر باشد، برداشت‌ها هم بیشتر میشود در نتیجه سطح سفره‌ها پایین‌تر می‌رود که در این سال‌ها متوسط افت به ۵۰ سانتیمتر هم می‌رسد.
جوادیان‌زاده ادامه داد: زمانی که بارش‌ها افزایش می‌یابد، میزان برداشت کاهش در نتیجه افت سفره‌ها نیز کمتر میشود در این سال‌ها به طور متوسط شاهد افت ۳۵ سانتیمتری سطح آب‌های زیرزمینی هستیم، اما به طور متوسط می‌توان گفت سطح آب‌های زیرزمینی استان یزد سالانه ۴۵ سانتیمتر افت می‌کند.
تعیین تکلیف همه چاه‌های غیرمجاز استان یزد
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان یزد با بیان اینکه با اجرای طرح تعادل بخشی برداشت از منابع آبی زیرزمینی از سال ۹۵، میزان برداشت از سفره‌ها تثبیت شده است، افزود:، اما افت ناشی از کاهش بارش‌ها همچنان وجود دارد.
وی درباره میزان نشست زمین ناشی از برداشت‌ها در استان یزد اعلام کرد: سازمان زمین شناسی متولی ارائه اطلاعات درباره فرونشست زمین است، در برخی از نقاط یزد نرخ نشست خیلی پایین و برخی نقاط بالا است، اما متوسط نشست برای استان پیدا نشده چرا که سطح استان پهناور بوده و قابل ارزیابی نیست.
جوادیان‌زاده با بیان اینکه برداشت‌های غیرمجاز یکی از عوامل تأثیرگذار در افزایش فرونشست‌ها است، افزود: از ابتدای سال ۱۳۹۴ با اجرای طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی تاکنون ۴۳۰ حلقه چاه غیرمجاز شناسایی و پر شده که ۱۰۰ مورد آن مربوط به سال جاری بوده است.
وی ادامه داد: شناسایی این تعداد چاه غیرمجاز به صرفه جویی ۸ میلیون مترمکعبی آب منجر میشود و چاه‌های کشاورزی غیرمجاز به محض شناسایی با حضور نماینده دادستان پر می‌شوند و در حال حاضر هیچ چاه غیرمجاز شناسایی شده بلاتکلیف وجود ندارد.
جوادیان‌زاده افزود: در صورتی که چاه بتواند مجوز برداشت را از کمیسیون آب‌های زیرزمینی دریافت کند، پروانه بهره‌برداری برای آن صادر میشود در غیر این صورت چاه توسط خود شخص یا شرکت آب و فاضلاب استان مسدود میشود.
دشت‌های دارای بیشترین نشست زمین
جوادیان‌زاده، عمده‌ترین نشست‌ها را مربوط به دشت یزد - اردکان که بیشترین برداشت‌ها از آن صورت گرفته، عنوان کرد و افزود: در شهرستان میبد نیز در محدود رستاق و در دشت ابرکوه و دشت بهادران هم شاهد نشست زمین هستیم.
وی درباره نگرانی از تداوم نشست‌ها به سمت مناطق مسکونی نیز اظهار کرد: اگر نشست‌ها توسعه پیدا کند به مناطق مسکونی هم نزدیک میشود، اما تاکنون خوشبختانه در این زمینه تاکنون مشکلی برای استان ایجاد نشده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان یزد با بیان اینکه عمده مشکل ناشی از برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی در استان یزد، شق یا فرونشست است، اعلام کرد: این پدیده به صورت دشتی اتفاق می‌افتد و تدریجی است.
وی یکی دیگر از پدیده‌های ناشی از برداشت از سفره‌ها را فروچاله‌ها یا حفره‌های بسیار بزرگی عنوان کرد که در استان یزد تنها در شهرستان ابرکوه دیده میشود و افزود: البته درشکل گیری حفره‌ها در کنار برداشت از سفره‌ها، ساختار زمین شناسی هم نقش دارد.
تدوین سند سازگاری با کم آبی در راستای کاهش فرونشست‌ها
مدیرعامل آب منطقه‌ای استان یزد با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین اقدامات استان تدوین سند سازگاری با کم‌آبی استان از سال ۹۹ با همکاری تمامی دستگاه‌های ذیربط است که به تأیید کارگروه ملی سازگاری با کم آبی کشور رسید، افزود: با توجه به اینکه استان یزد برای تأمین آب در شرایط اضطراری با کمبود منابع آبی مواجه است، با همکاری نهاد‌های مربوطه، اقدامات لازم برای حفر چاه‌های آب زیرزمینی انجام شده است تا در صورت بروز هر گونه اشکال در تأمین آب شرب بتوانیم از این چاه‌ها استفاده کنیم از سوی دیگر با مدیران ادارات آب و برق نیز نشست‌هایی انجام شده تا از طریق فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی درست همکاری‌های لازم برای آگاه‌سازی مردم از شرایط کنونی را داشته باشیم.
سازگاری با کم‌آبی یکی از برنامه‌های جدی استان برای مدیریت منابع آب زیرزمینی است تا از رویداد‌های ناشی از آن از جمله نشست زمین، پیشگیری شود چرا که نشست‌هایی که اتفاق افتاده است، قابل بازگشت نیست.
ضرورت اتخاذ سیاست‌های کنترلی
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد بر ضرورت اتخاذ سیاست‌های کنترلی و حفاظتی در رابطه با میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی هشدار داد و افزود: در صورت استمرار وضع موجود و عدم کنترل برداشت‌های بی رویه شاهد ضربات مهلک‌تری بر بقای حیات در استان خواهیم بود.
وی با تاکید بر اینکه جمع برنامه‌های سازگاری با کم آبی، اهداف در صرفه جویی را محقق می‌کند، ادامه داد: در صورت عدم اتخاذ سیاست‌های کنترلی و حفاظتی و اصلاح رویه‌های غلط موجود، پیامدهایی، چون کاهش میزان برداشت و خشک شدن چاه‌ها، رشد زمین‌های بایر، افزایش درخواست کف شکنی و جابه‌جایی چاه‌ها، گسترش فرونشست، خطر مهاجرت‌های آبی و افزایش تنش‌های اجتماعی اجتناب ناپذیر است.
برداشت از ۳۳۰ حلقه چاه غیرمجاز در کشور
مدیرکل دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برق‌آبی شرکت مدیریت منابع آب ایران در گزارشی اعلام کرده است که در حال حاضر ۴۱۴ هزار چاه در بخش کشاورزی، ۵۲ هزار چاه در بخش صنعت، ۲۶ هزار چاه در بخش شرب وجود دارد که در مجموع ۴۹۹ هزار حلقه چاه در کشور فعال هستند.
تقی عبادی در این گزارش به این موضوع اشاره کرده که ۳۳۰ حلقه چاه غیرمجاز در کشور فعال است، اما به دلیل مسائل مالی نمی‌توانیم آن‌ها را مسدود کنیم که باید سازوکاری در این حوزه صورت بگیرد، سیاست وزارت نیرو در این راستا نصب کنتور هوشمند است که البته اکنون اجرای آن به صورت پایلوت در استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری آغاز شده است.
در این گزارش تاکید شده است که باید توجه داشت که سرانه مصرف آب در کشور در سال ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ مترمکعب به ازای هر فرد است، این در شرایطی است که در تنش آبی قرار داریم چرا که در مقطعی از زمان ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر داشتیم و اکنون این عدد کاهش یافته است.
بخشی از آن به دلیل تغییرات اقلیم و بخشی دیگر به دلیل برداشت‌های مجاز و غیرمجاز بوده و این شرایط وضعیت منابع آب‌های تجدیدپذیر را جدی کرده است و امیدواریم در سال‌های آینده بتوانیم این شرایط را دنبال کنیم.
میزان سرانه مصرف آب در ایران بسیار بالاتر از متوسط جهانی است، سرانه مصرف آب ۱۵۰ لیتر برای هر فرد است که این عدد در استان‌های مختلف متفاوت بوده در استان‌هایی که هوا گرم‌تر است این عدد به بالای ۳۰۰ لیتر، در استان‌های دارای آب و هوای معتدل به بیش از ۲۴۰ لیتر و در برخی از کلانشهر‌ها به ۳۰۰ تا ۳۵۰ لیتر می‌رسد.
همه این آمار‌ها در استان کویری یزد به مراتب خطرناک‌تر است چرا که به دلیل کاهش بارندگی‌ها در استانی که کمترین میزان بارندگی در کشور را دارد، منابع آبی داخلی آن بسیار کم و بی کیفیت است و برداشت‌ها به اوج خود رسیده، اقدامات پیشگیرانه و مدیریت مصرف نیاز جدی است در این صورت چیزی جز کویر عریان از سرزمین خشتی ایران باقی نخواهد ماند.
منبع: مهر