چهارمین شهید محراب آیت الله شیخ محمد صدوقی در یازده تیر ۱۳۶۱ مصادف با دهم ماه مبارک رمضان بعد از اقامه نماز جمعه در مسجد روضه محمدیه یزد به دست منافقین کوردل به شهادت رسید. سالروز شهادت آیت الله صدوقی انگیزه‌ای شد تا شخصیت و مبارزات این شهید محراب و فعالیت‌های سیاسی – اجتماعی او مورد واکاوی قرار گیرد.
اکبر غفوری استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه یزد در گفت و گو با باشگاه خبرنگاران جوان یزد گفت: درباره زندگی این شهید بزرگوار، گفت: آیت الله شهید صدوقی در سال ۱۲۸۴ شمسی در خانواده‌ای روحانی در یزد به دنیا آمد. پدرشان مرحوم میرزا ابوطالب از روحانیان معروف یزد در مسجد روضه محمدیه (حظیره)، پیشنماز بود و برای کار‌های مردم یزد مرجعیت تامه داشت.
میرزا ابوطالب در تنظیم اسناد قباله‌ها تخصص فوق العاده داشت. اجداد پدری شهید صدوقی به میرزا احمد رضا کرمانشاهی فرزند ملا محمد مهدی کرمانشاهی می‌رسد که در دوره فتحعلی شاه قاجار از کرمانشاه به یزد تبعید شدند.
غفوری افزود: در انتساب این خانواده به شیخ صدوق، به لوح تاریخی روی قبر جد بزرگ ایشان استناد می‌شود. آیت الله صدوقی در ۷ سالگی پدر و در ۹ سالگی مادر را از دست داد و تحت سرپرستی پسرعمویش مرحوم میرزا محمد کرمانشاهی قرار گرفت. او در ۲۰ سالگی با دختر عموی خود ازدواج کرد.
آیت الله صدوقی دروس مقدماتی حوزه را در مدرسه علمیه عبدالرحیم خان یزد زیر نظر اساتید آن زمان خواند و سپس برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت. او سال بعد به قم سفر کرد و در آنجا اقامت گزید.
غفوری ادامه داد: زمانی که آیت الله حائری یزدی ریاست حوزه علمیه قم را در دست داشت و به احیا و تقویت حوزه علمیه قم اهتمام می‌ورزید، آیت الله صدوقی نیز نقش مهمی را در حوزه علمیه ایفا می‌کرد و مسئول رسیدگی به امور طلبه‌ها و تقسیم شهریه آن‌ها بود و مسائل و مشکلات طلاب را به اطلاع آیت الله حائری می‌رساند.
بعد از فوت آیت الله حائری هیاتی مرکب از آیت الله حجت، آیت الله خوانساری و آیت الله صدر اداره حوزه را عهده دارشدند. البته در کنار آن تلاش شد تا آیت الله بروجردی را به آمدن به قم و در دست گرفتن امور حوزه تشویق کنند. شهید آیت الله صدوقی از جمله افرادی بود که مأمور به انجام این وظیفه شد و در سفر آیت الله بروجردی به قم، همراه ایشان بود. شهید صدوقی علت آوردن آیت الله بروجردی به قم را سعی و اصرار امام خمینی بر انجام این کار ذکر کرده است.
اکبر غفوری استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه یزد درباره سکونت آیت الله صدوقی در یزد گفت: ایشان در سال ۱۳۰۰ چند روزی به یزد سفر کرد و با استقبال بسیار گرم مردم رو به رو شد. همچنین به درخواست پدرهمسرشان آقا میرزا محمد کرمانشاهی و حاج سید محمد وزیری در یزد به تدریس علوم دینی پرداخت.
او افزود: آیت الله صدوقی رویکرد مثبتی به جوانان داشت و اندک زمانی پس از ورودشان به یزد، مسجد حظیره پایگاهی برای نماز جماعت با صف‌هایی مملو از جوانان شد وحتی بسیاری از جوانان برای درس خواندن به مسجد می‌آمدند.
آیت الله صدوقی سه شنبه شب‌ها جلساتی در مسجد حظیره برگزار می‌کرد و بحث‌هایی با جوانان درباره مسائل دینی داشت.
استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه یزد ادامه داد: از جمله اقدامات سیاسی این شهید بزرگوار می‌توان به مخالفت ایشان با بهاییت اشاره کرد. دوره حکومت پهلوی جولانگاه بهاییان بود و پیروان این مسلک سعی داشتند بر منابع مالی و تولیدی کشور مسلط شوند.
او افزود: آیت الله صدوقی به شدت در برابر بهاییان ایستاد و اعلامیه‌هایی علیه آن‌ها صادر کرد.
غفوری اظهار داشت: ساواک فعالیت‌های شهید صدوقی را چنین گزارش می‌کند: شیخ محمد صدوقی فرزند ابوطالب، پیش نماز مسجد روضه محمدیه یزد، اعلامیه‌هایی مبنی بر تحریم فرآورده‌های شرکت و غیره دارد که به وسیله چندین نفر توزیع می‌کند.
رضاخان بعد از برکناری اش درسوم شهریور ۱۳۲۰ از تهران به اصفهان و سمت جنوب کشور سفر می‌کند. در نزدیکی اصفهان به منظور استراحت، بدون اجازه وارد یکی از باغ‌های اطراف می‌شود که این باغ در اجاره آیت الله صدوقی است.
آیت الله صدوقی به رضاخان پیام می‌دهد که این باغ خانوادگی است و شما اجازه وارد شدن نداری، اما رضاخان توجهی نمی‌کند.
آیت الله صدوقی خود به نزد رضاخان می‌رود و با ناخشنودی و ترشرویی رضاخان را از باغ بیرون می‌کند. زمانی که محمد رضا پهلوی از رفتار آیت الله صدوقی با پدرش آگاه می‌شود، تصمیم می‌گیرد در سفر به یزد با ایشان برخورد کند، اما اقتدار آیت الله صدوقی و نفوذ و احترام ایشان در بین مردم یزد موجب می‌شود، محمدرضا پهلوی احساس ترس کرده و نتواند کاری انجام دهد.
رژیم شاه با ایجاد مراکز فرهنگی غربی سعی می‌کرد، دختر‌ها و پسر‌ها را به بی عفتی بکشاند. آیت الله صدوقی ضمن بر حذر داشتن جوانان، به تشکیل گروه‌های فرهنگی و علمی با نظارت خودشان اقدام می‌کند تا یک الگوی عملی در برابر تهاجم فرهنگی رژیم باشد.
اکبر غفوری استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه یزد در این باره بیان داشت: شهید صدوقی از ابتدا که وارد قم شد رابطه نزدیکی با امام داشت.
صدوقی در این باره چنین می‌گوید: «آن چنان رفاقت ما با امام زیاد بود که در تمام مدت شبانه روز با ایشان بودم و در زمانی که در قم بودم انس ما عموماً با امام بود. نمی‌شد هفته‌ای بگذرد مگر اینکه دو سه جلسه در خدمت ایشان بودم. یادم نمی‌رود یک بار ماه مبارک رمضان، امام برای آمدن من به یزد شکایت زیادی کردند.»
در سال ۴۱ که قضیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی اتفاق افتاد آیت الله صدوقی با امام در ارتباط بود و امام پیغامی را از قم به یزد برای آیت الله صدوقی ارسال کردند. آیت الله صدوقی نیز جلسه‌ای تشکیل داده و پاسخ پیام امام را ارسال کردند.
غفوری ادامه داد: آیت الله صدوقی به تبعیت از امام موضع گیری‌های شدیدی علیه انقلاب سفید و لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی داشت و در فروردین سال ۴۲ که حادثه مدرسه فیضیه اتفاق افتاد، با اقدامات رژیم پهلوی مخالفت کرد. به دنبال قیام ۱۵ خرداد نیز، آیت الله صدوقی به دستگیری امام خمینی شدیداً اعتراض کرد.
شهید صدوقی در این باره چنین می‌گوید: «قضیه ۱۵ خرداد در تهران اتفاق افتاد و مصادف با ۱۲ ماه محرم بود و طبق سنت همیشگی مجلس مفصلی در مسجد ملا اسماعیل یزد با جمعیت فوق العاده‌ای برگزار شد.
خبر‌ها مرتب می‌رسید از جمله خبر سخنرانی مفصل امام خمینی در عصر عاشورا در مدرسه فیضیه علیه شاه، در آن زمان چنان این مسئله به نظر مردم بعید می‌آمد که حساب نداشت و کسی جرأت نداشت اسم شاه را بی وضو ببرد. اما امام خمینی چنان شاه را کوبید که آبرویی برای او نماند و ایشان خطاب به شاه فرمود: کاری نکن که مثل روزگار پدرت شود که وقتی رفت، مردم خندان بودند و جشن گرفتند.»
در جریان قیام ۱۵ خرداد نیز اعتراضاتی به رهبری آیت الله صدوقی در یزد روی داد و سه نفر در جریان این اعتراضات شهید شدند.
غفوری افزود: هرچه به انقلاب نزدیک‌تر می‌شویم، نقش شهید صدوقی نیز پررنگ‌تر می‌شود. بعد از سال ۴۳ شهید صدوقی وقتی خبر تبعید امام را می‌شنود با ناراحتی سخنرانی کرده، سپس در خانه به سوگ می‌نشیند و از اقامه نماز جماعت خودداری می‌کند، حتی مردم را هم از اقامه نماز جماعت منع، و سفارش می‌کند کسی اذان نگوید.
ویژگی‌های شخصیتی آیت الله صدوقی
غفوری استاد دانشگاه یزد درباره ویژگی‌های شخصیتی آیت الله صدوقی به زکاوت، شجاعت، توکل و ولایت پذیری ایشان اشاره می‌کند.
زکاوت و درایت آیت الله صدوقی
زمانی قرار بود آیت الله صدوقی برای دیدار با امام از قم به پاریس برود. او در زمان مقرر عازم تهران شده و تصمیم داشت از آنجا به پاریس برود، اما پس از چند روز از تهران به یزد بازگشت. از ایشان سوال می‌شود که مگر قرار نبود از قم به پاریس بروید؟ او پاسخ می‌دهد: بله. اما زمانی که به تهران رسیدم به من اطلاع دادند که شخص شاه پیامی برای شما و آیت الله خمینی دارد.
من نیز نمایندگان شاه را به حضور پذیرفتم و پیام شاه این بود که بگذارید من در تهران بمانم و فقط عنوان سلطنت را داشته باشم و امام بیایند و حکومت کنند. به آقایان گفتم که ما به سهم خود این پیشنهاد را نمی‌پذیریم و یقین دارم که امام هم نخواهند پذیرفت. اما برای استحکام کار جلسه‌ای را با حضور برخی از آقایان در تهران تشکیل می‌دهم تا ببینم چه می‌شود و جلسه‌ای را در تهران تشکیل دادیم.»
از ایشان سوال شد چرا بعد از تشکیل جلسه به پاریس نرفتید؟ او پاسخ داد اگر به پاریس می‌رفتم در روزنامه‌ها منتشر می‌شد که فلانی از طرف شاه به پاریس رفته تا پیام اعلی حضرت را به امام خمینی برساند.
غفوری در این باره بیان داشت: زمانی که نیرو‌های رژیم شاه درب مسجد حظیره را بستند و مانع از برگزاری نماز جماعت در مسجد شدند، آیت الله صدوقی ابتدا تأمل کرده سپس به مسجد می‌رود و در میان خیل نیرو‌های رژیم با شجاعت جلو رفته و به استاندار چنین می‌گوید: «من باید وارد مسجد شوم و تو هم اگر باید کسی را بکشی من را هدف بگیر». نیرو‌های رژیم از شجاعت ایشان دستپاچه شده و راه را برای ایشان باز می‌کنند و آیت الله صدوقی وارد مسجد می‌شود.
صدوقی در آخرین خطبه نماز جمعه قبل از شهادت خطاب به منافقین که همواره ایشان را تهدید می‌کردند، می‌گوید: به فرض هم اگر مرا ترور کنید مرغابی را از آب ترسانده اید. منتهای آرزوی من شهادت است.
ارتباط با نیرو‌های مبارز و مذهبی از جمله فدائیان اسلام
فدائیان اسلام با آیت الله صدوقی همفکری و تماس نزدیک داشتند و حتی نواب صفوی رهبر فدائیان اسلام در زمان خفقان، منزل شهید صدوقی را به عنوان پناهگاه انتخاب کرده بود.
شهید صدوقی برای پیشبرد امور انقلاب و خدمت به خلق از پا نمی‌نشست. پیش از انقلاب گاه گاه از تبعیدی‌ها سرکشی می‌کرد و از احوالشان جویا می‌شد. زمانی که آیت الله خامنه‌ای در ایرانشهر بودند چندین بار به دیدارشان رفت. همچنین مقدار زیادی مواد غذایی برای اهل سنت در سیستان و بلوچستان ارسال می‌کرد.
پیشتاز بودن شهید صدوقی در انجام خدمات اجتماعی و عام المنفعه
از جمله خدمات اجتماعی وعام المنفعه شهید صدوقی، ساخت مساجد و مدارس دینی برای مقابله با تهاجم فرهنگی رژیم پهلوی است. غفوری همچنین به اقدامات شهید صدوقی در زمینه تاسیس فرودگاه یزد، احداث بیمارستان سیدالشهداء، تاسیس دانشگاه در یزد و مهمتر از همه انتقال آب به یزد و حل مشکل آب اشاره کرد.
ولایت پذیری آیت الله صدوقی
شهید صدوقی در دفاع از ولایت فقیه می‌گوید: «مطابق آیات و روایات این ولایت را خدا به فقیه داده نه آنکه مردم به فقیه داده باشند. اگر کسی زیر بار ولایت فقیه نباشد. زیر بار ولایت اسلام هم نیست و اگر کسی ولایت فقیه را قبول ندارد ما در اسلامش شک داریم و در ایمانش به خدا، بلکه می‌گوییم مومن نیست، مسلمان نیست.»
صدوقی درباره شرایط رهبری در قانون اساسی نیز می‌گوید: باید روی شرایط رهبری در اسلام تکیه کنیم، تقوا و عدالت شرط ضروری رهبری است. من باید بگویم اگر رئیس جمهور مجتهد و فقیه اعلم نباشد حداقل باید زیر نظر مستقیم مرجع وقت عمل کند و بدون نظر وی هیچ اقدامی را انجام ندهد.
شهید صدوقی در اعلامیه‌هایی که پیش از انقلاب منتشر می‌کند، از امام خمینی با عنوان نائب الامام یاد می‌کند.
در آخرین خطبه نماز جمعه در ۱۱ تیر ۱۳۶۱ شهید صدوقی خطاب به امام می‌گوید:ای امام بزرگوار آنچه را که تو دستور دهی، دستورات تو را بر سر می‌گذاریم و به جان و دل فرمانت را اطاعت می‌کنیم.
ساواک در گزارشی از شهید صدوقی چنین نقل می‌کند: اطلاعات مکتسبه از طریق نجف نمایانگر این واقعیت است که وی در همه موارد از خمینی کسب تکلیف می‌کند.
آیت الله صدوقی به دنبال مخالفت عده‌ای با ولایت فقیه در مجلس خبرگان اول چنین می‌گوید:
«خیلی عجیب است که برخی از ما نمایندگان بیاییم و بایستیم و با این حکم مسلم خدا وحکم مسلم امام زمان یعنی ولایت فقیه مخالفت کنیم. مگر شما به امام زمان اعتقاد ندارید، مگر به خدا اعتقاد ندارید، مگر می‌شود کسی به خدا و پیغمبر و امام اعتقاد داشته باشد و دستورات آن‌ها را زیر پا بگذارد.»
آیت الله صدوقی از اولین اشخاصی است که عنوان آیت الله العظمی را درباره رهبر معظم انقلاب به کار می‌برد. در سال ۶۰ در نامه‌ای که به رهبر معظم انقلاب می‌فرستد عنوان «خدمت محضر مبارک آیت الله العظمی خامنه‌ای» به کار می‌برد.
گفتار‌هایی از بزرگان درباره آیت الله صدوقی
امام خمینی (ره) درباره آیت الله صدوقی می‌فرمایند: آقای صدوقی نور چشم من است. ما به شمار انگشتانمان مثل این روحانیان را داریم. ایشان در انقلاب بوده، اقدامات اساسی داشته و محور این انقلاب بوده است.
درباره شهادت ایشان نیز می‌فرمایند: چه کسی اولی به شهادت است در عصری که استکبارجهانی و فرزندان خلف آن در داخل و خارج، اسلام عزیز را تهدید می‌کنند. امثال شهید بزرگوار ما و فقیه متعهد و فداکار اسلام، شهید صدوقی رضوان الله علیه شهیدی است که در تمام صحنه‌های انقلاب حضور داشته و یار و مددکار مستمندان بود و وقت عزیزش را در راه پیروزی اسلام و رفع مشکلات انقلاب صرف می‌کرد.
باز امام خمینی در جای دیگر درباره شهادت شهید صدوقی می‌فرمایند: اینجانب دوستی عزیز که بیش از ۳۰ سال با او آشنایی داشته و روحیاتش را از نزدیک درک کردم از دست دادم. اسلام، خدمتگزاری متعهد و ایران فقیهی فداکار و استان یزد سرپرستی دانشمند را از دست داد.
رهبر معظم انقلاب نیز درباره آیت الله صدوقی می‌فرمایند: شهید صدوقی از جمله چهره‌های نادری بود که ابعاد گوناگون یک شخصیت تمام عیار شایسته جمهوری اسلامی را در خود داشت. او مطیع و تسلیم امام بود و فکرش و عملش و عقیده اش در خدمت فکر و عقیده و عمل امام بود و هیچ رأی و فکری را بر رأی و فکر امام ترجیح نمی‌داد.
علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان نیز محبت و علاقه خاصی به شهید صدوقی داشت و درباره ایشان می‌فرماید: شهید صدوقی غالباً مشغول تحقیق و تدریس بود و وقتی سوالی از ایشان می‌شد خیلی با ظرافت پاسخ می‌داد.
این شهید بزرگوار علاوه بر تدین و تعهد که ساختار اصلی وجود او را شکل می‌داد، برخوردار از تدبر و تسلط و جامعیت در نگرش و تیزبینی توأم با شهامت و شجاعت درحوزه رفتار بود.
کلامش صریح و مواضعش دقیق و راسخ بود و بی هیچ مهابا در مقابل کجی و کج رفتاری‌های معاصر خود می‌ایستاد و اقتدار و خشم انقلابی شهید صدوقی زبانزد بود. به نحوی که گاهی با نگاه‌های نافذ خویش حرفی برای گفتن و گاه با قلم و نگارش توانای خود نقطه ابهامی باقی نمی‌گذاشت.
ذهن توانمند او قدرت تدبیر آینده و تحلیل‌های کارآمد را به خوبی داشت. برای او در هیچ کار عجز و ناتوانی معنی نداشت و با تحمل و توکل و اتکا به نفس در مسائل گوناگون وارد می‌شد.
شهید صدوقی عابدی مخلص و زاهدی بی ریا بود و در خدمت مردم بودن هیچ احساس خستگی نمی‌کرد و همواره شخصیت بسیار مقاومی داشت.
رابطه شهید صدوقی با حضرت امام (ره) رابطه مُرید با مُراد بود، او صادقانه نشان دادکه از یاران صدیق و باوفا و قدیمی امام امت بوده است.
در بخشی از اطلاعیه امام خمینی (ره) به مناسبت شهادت آیت الله صدوقی آمده است: «اینجانب دوستی عزیز که بیش از سی سال با او آشنا و روحیات عظیمش را از نزدیک درک کردم از دست دادم، و اسلام خدمتگزاری متعهد را، و ایران فقیهی فداکار، و استان یزد سرپرستی دانشمند را از دست داد.»