تالاب انزلی، زیستگاه گونه‌های آبزیان، پرندگان و گیاهان نایاب در شهرستان بندر انزلی در ۴۰ کیلومتری غرب مرکز استان گیلان واقع شده است.
این تالاب بین‌المللی که از سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون بین المللی رامسر به ثبت رسید، حالا با انواع فاضلاب‌های صنعتی، خانگی، بیمارستانی، ضایعات کشتارگاهی، سموم کشاورزی، پسماند‌ها و نخاله‌ها، گیاهان مهاجمی چون آزولا و سنبل آبی، تصرف اراضی و ساخت و ساز در حریم تالاب، آتش زدن نیزار‌ها با هدف تصرف، ورود رسوبات از رودخانه‌ها و انتقال آلودگی از دریا و کاهش میزان آب موجود، دست و پنجه نرم می‌کند.
به گفته کارشناسان حوزه تالاب، عملیات احیای تالاب انزلی با گذشت ۵ دهه از آغاز برنامه‌های آن، تاکنون به نتیجه نرسیده است.
تالاب بین‌المللی انزلی به سبب دارا بودن ۱۸۹ گونه پرنده، ۵۲ گونه انواع ماهی، صد‌ها گونه گیاهی و اکوسیستم کم نظیر در محدوده‌ای ۲۰ هزار هکتاری علاوه بر چشم‌انداز طبیعی برای گردشگران، از گذشته تاکنون محلی برای اشتغال و معیشت بومیان منطقه بوده است و با زخم‌های بسیاری که بر پیکر دارد، همچنان منتظر عزم جدی مسئولان برای احیای دوباره است.
قرارگاه مدیریت جهادی احیای تالاب انزلی
در ادوار گذشته برای نجات و علاج‌بخشی تالاب انزلی اقداماتی مطرح و انجام شد که به دلایل مختلف به سرانجام نرسید و برنامه‌های این طرح روی هم انباشته شد. دولت سیزدهم نیز از همان ابتدا پیگیری احیای این تالاب بین‌المللی را در دستور کار قرار داد؛ به ویژه پس از آتش سوزی عمدی تالاب انزلی در شهریور ۱۴۰۱ و دستور رئیس جمهور در جلسه هیئت دولت مبنی بر احیای تالاب، قرارگاه مدیریت و احیای تالاب‌های گیلان با محوریت تالاب بین المللی انزلی تشکیل شد.
تعیین تکلیف حدود و مالکیت، پاکسازی تالاب از گیاهان مهاجم از جمله سنبل آبی، رسوب زدایی و لایروبی، تعیین وضعیت حق آبه، جلوگیری از ورود آلودگی ها، رسوب‌ها و فاضلاب‌های شهری، مدیریت پسماند در سرمنشاء‌ها نظیر سراوان و لاکان، بیمارستان‌ها، شهر صنعتی و مسکن مهر و دیگر فاضلاب‌های خانگی و بررسی فنی نقش موج شکن در وضعیت تالاب بین المللی انزلی از جمله تکالیف کارگروه‌های تخصصی قرارگاه جهادی احیای این تالاب بین المللی بوده است.
احیای تالاب انزلی یک کار ملی است
احمد دنیامالی، نماینده مردم انزلی در مجلس شورای اسلامی مباحثی چون خشکسالی و برداشت‌های بی رویه از طریق حفر چاه‌های متعدد در کنار موضوع تبخیر آب را از موضوعات مهمی دانست که در ادامه حیات تالاب نقش پررنگی دارند.
او یادآور شد: تالاب انزلی غیر از تهدیداتی که از طرف رسوبات می‌شود در کنار کاهش آب دریای خزر برای ادامه حیات با مرگ دست و پنجه نرم می‌کند.
این نماینده مجلس سال گذشته نیز با اشاره به هشدار و پیش‌بینی‌های کارشناسان محیط زیست گفته بود: اگر تغییرى در رویه‌های موجود برای حفظ و نگهداری تالاب انزلی صورت نگیرد، این تالاب بین‌المللی در کمتر از ۱۰ سال آینده می‌میرد.
به گفته دنیامالی، این هشدار‌ها تنها مختص به اهالی گیلان نیست بلکه تهدیدی برای کل کشور است، هجوم ریزگرد‌ها با خشک شدن این تالاب کل کشور را تهدید می‌کند.
وضعیت تالاب انزلی، همچنان بغرنج
محمد پورخوش سعادت، فرماندار شهرستان بندر انزلی نیز اخیرا در گفت‌وگویی با انتقاد از کش و قوس‌های بوروکراسی لایروبی تالاب انزلی گفت: طی چند سال اخیر ظرفیت تالاب به واسطه تغییر اقلیم و تغییرات آب و هوایی همچنین پایین رفتن سطح آب دریای خزر تا حد قابل ملاحظه‌ای فروکش کرده است.
او افزود: به واسطه پایین آمدن آب همچنین ورود رسوبات شاهد خشک شدن بخش‌هایی از تالاب هستیم و اگر این روند ادامه پیدا کند این اکوسیستم دچار خشکی بیشتری خواهد شد.
فرماندار شهرستان بندر انزلی تصریح کرد: اگر در بخش‌هایی از تالاب که لازم است، لایروبی صورت نگیرد؛ کسب و کار مردم و جوامع محلی که سال‌ها در تالاب فعالیت داشتند و کسب درآمد می‌کردند به ویژه در حوزه خدمات تفریحی، گردشگری دچار مشکل خواهد شد.
پورخوش سعادت با بیان اینکه در حال حاضر چندین مشکل اساسی تالاب انزلی را تهدید می‌کند، گفت: رسوب‌های وارد شده از بالادست تبدیل به یک معضل برای تالاب شده است؛ همچنین گیاه مهاجم سنبل آبی از یک طرف و نیزار و عدم نی‌زدایی از طرف دیگر باعث شده وضعیت تالاب بغرنج باشد.
به گفته او، تالاب ضربه گیر شهر انزلی است و در صورت نبود آن، زیرساخت‌های انزلی با مشکلات متعددی در صورت بروز رخداد‌های طبیعی از جمله سیل خواهد شد و هرگونه سیل باعث ضربه به زیرساخت‌های این شهر از جمله آب و برق و گاز و تلفن خواهد شد.
فرماندار انزلی تصریح کرد: طبیعت تالاب تاکنون باعث ضربه گیری بوده است و امیدواریم با عمق بخشی به تالاب بتوانیم این ضربه گیری و پدافند غیرعامل انزلی را حفظ کنیم.
پورخوش سعادت افزود: البته نگرانی‌هایی هم وجود دارد که اگر این بخش تالاب در انزلی لایروبی شود آب نقاط دیگر تالاب به این سمت سرازیر و باعث خشکی سایر نقاط تالاب شود لذا لایروبی باید با دقت خاصی صورت گیرد.
به جای شعار، کار‌های عملی انجام شود
اسدالله عباسی، استاندار گیلان در آخرین جلسه کارگروه احیای تالاب بین المللی انزلی با اشاره به هدر رفت اعتبارات کلان در خصوص احیای تالاب بین المللی انزلی گفت: در گذشته بودجه‌های زیادی برای احیای این تالاب تخصیص یافت، ولی خروجی آن برای استان و مردم مشخص نشده و هیچ دستاوردی نداشته است.
او با تأکید بر علمی و کاربردی بودن برنامه‌های ارائه شده به منظور احیای تالاب بین المللی انزلی افزود: دستگاه‌های متولی موظف هستند میزان عملیاتی شدن برنامه‌های مصوب دستگاه خود در راستای احیای تالاب بین المللی انزلی را اعلام کنند.
استاندار با بیان اینکه برای این تالاب باید از شعار و اقدامات غیرعملی پرهیز شود، تصریح کرد: از ابتدای ورودم به گیلان به عنوان نماینده دولت در استان اعلام کردم که در خصوص احیای تالاب انزلی باید به جای شعار، کار‌های عملی انجام شود.
فهرست اقدامات انجام شده در احیای تالاب انزلی
عباسی با بیان اینکه اقدامات موثری در خصوص احیای تالاب بین المللی انزلی در طول یک و نیم سال گذشته انجام شده است، گفت: بعد از سفر رئیس جمهور به گیلان سریعا کارگروهی تشکیل دادیم و توانستیم با انجام کار‌های کارشناسی منشاء‌های آلودگی تالاب بین المللی انزلی را شناسایی کنیم.
او افزود: فاضلاب بیمارستانی، شهرک صنعتی رشت، زندان لاکان و فاضلاب این شهر از جمله عوامل مهم در آلودگی تالاب بین المللی انزلی هستند.
استاندار گیلان با بیان اینکه تصفیه‌خانه‌های بیمارستانی در گیلان در اسرع وقت وقت تکمیل شوند، تأکید کرد: تمامی اعتبارات لازم برای انجام این مهم تخصیص یافته و سازمان برنامه و بودجه باید روند تکمیل این پروژه‌ها را بررسی و با همکاری دانشگاه علوم پزشکی به کارگروه اعلام کند.
عباسی همچنین از اختصاص ۱۴۲ میلیارد تومان اعتبار از صندوق توسعه محیط زیست برای تکمیل فاضلاب شهرک صنعتی خبر داد و گفت: ۳۶ درصد آلودگی تالاب بین المللی انزلی به دلیل نبود تصفیه خانه فاضلاب شهرک صنعتی رشت است، از این رو این میزان اعتبار برای تکمیل آن انجام شده و باید مشخص شود که این میزان پروژه چقدر پیشرفت داشته است؟
او با تأکید بر مشخص شدن محدوده اراضی کشاورزی در اطراف تالاب انزلی افزود: اگر خط و محدوده اراضی کشاورزی اطراف تالاب انزلی مشخص شود دیگر شاهد حریق در تالاب بین المللی انزلی نخواهیم بود، دیگر نمی‌گذارم عده‌ای سودجو به جان تالاب بین المللی انزلی افتاده و این زیستگاه بومی را تخریب کنند.
استاندار گیلان همچنین با بیان اینکه اجرای طرح آبخیزداری در تالاب بین المللی انزلی باید با قدرت و جدیت دنبال شود، تصریح کرد: ۱۲ میلیارد تومان اختصاص یافته برای اجرای طرح آبخیزداری در این تالاب از سفر رئیس جمهور است، لذا برای تحقق درست و دقیق این طرح اداره کل منابع طبیعی باید از منابع اعتباراتی خود استفاده کند.
رفع تداخلات اسناد کشاورزی حاشیه تالاب انزلی
صالح محمدی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی گیلان نیز گفت: رفع تداخلات صدور اسناد کشاورزی برای افرادی که در حاشیه تالاب فعالیت میکنند انجام خواهد شد و در آینده نزدیک برای حقوق مکتسبه به صورت قانونی اقدام می‌کنیم.
او با بیان اینکه کارگروه‌های رفع تداخل در ۴ شهرستان حاشیه تالاب انزلی فعال هستند، افزود: ۱۹ هزار و ۴۵۸ هکتار تالاب انزلی که در کنوانسیون رامسر به عنوان قدیمی‌ترین مرجع به آن اشاره شده، شرکت آب منطقه‌ای استان سطوح بالاتری را مشخص کرد که با خروج طرح هادی از بستر تالاب ۲۳ هزار هکتار باقی ماند و بخشی از آن مستثنیات بود.
احیای تالاب انزلی در مسیر اتفاقات خوشایند
حمزه عشوری، مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان نیز گفت: در بحث احیای تالاب انزلی اعتقاد به خرد جمعی داریم و بر این اساس با دانشگاه‌ها مکاتبه شده است که اگر پروژه پیشنهادی در این خصوص دارند، ارائه کنند.
او افزود: تمام تصمیماتی که در حوزه تالاب گرفته می‌شود بر اساس تشکیل کارگروه مدیریت تالاب انزلی است که نماینده همه دستگاه‌ها حضور دارند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان تصریح کرد: ۶ پاسگاه محیط بانی حفاظت تالاب انزلی را عهده دار هستند و تلاش شده است در این خصوص از فناوری‌های جدید چون دوربین‌های آنلاین مجهز استفاده شود.
عشوری همچنین گفت: در بحث پایشی نیز نمونه برداری خصوصیت فیزیکی، شیمیایی و میکروبی تالاب انزلی توسط آزمایشگاه اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان و هم مرکز پایش نظارت تالاب انزلی در حال انجام است.
او یادآور شد: سازمان حفاطت محیط زیست بر مشارکت مردم به ویژه جوامع بومی تأکید دارد تا از منافع خود دفاع کنند و به کمک سازمان بیایند.
به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان، این سازمان در بحث نظارتی و بعضا اجرایی کار‌ها را بر اساس شرح وظایف خود انجام می‌دهد، اما حجم آسیب‌هایی که طی سالیان گذشته به محیط زیست وارد شده نیاز به زمان طولانی تری دارد تا مشکلات برطرف شود.
عشوری درباره روند کنونی احیای تالاب انزلی گفت: اینکه بگوییم همه چیز عالی و ایده آل است درست نیست؛ اما بر اساس وظایف همه در حال تلاش هستند و در این خصوص طی یک سال اخیر روند بسیار امیدوار کننده‌ای در جریان بوده است.
او تصریح کرد: اگر با همین روند کار‌ها انجام شود و دستگاه‌ها وظایف خود را انجام دهند و مشارکت مردم را نیز داشته باشیم یقینا اتفاقات خوشایندی پدیدار خواهد شد.
با روند و سرعت کنونی، شاید زمان را از دست بدهیم
آرزو اشرفی زاده، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست کشور، اما از روند و سرعت احیای تالاب انزلی در گیلان انتقاد کرد و گفت: باید سرعت بیشتری به اقدامات داده شود، زیرا با روند و سرعت کنونی، احیای تالاب انزلی بسیار زمان بر خواهد بود و شاید زمان را از دست بدهیم.
او بر ضرورت بروزرسانی و پیگیری جدی‌تر برنامه‌های احیای تالاب انزلی تأکید کرد و افزود: برای مدیریت این تالاب یک برنامه جامع ۷ ساله تدوین و در چارچوب آن مشکلاتی چون ورود فاضلاب و پسماند و مباحث آبخیزداری لحاظ شده است.
مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست یادآور شد: این تالاب ورای ابعاد اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی، برای کشور و مردم حائز اهمیت است.
اشرفی زاده تأکید کرد: مطابق مصوبات قرارگاه جهادی احیای تالاب، باید برنامه‌های احیای تالاب انزلی بروزرسانی و با جدیت پیگیری شوند.
او همچنین افزود: به زودی جلسه ستاد هماهنگی و مدیریت احیای تالاب‌های کشور برگزار می‌شود و در سفر دوم رئیس جمهور به گیلان، بحث قرارگاه جهادی احیای تالاب انزلی و مصوبات آن و همچنین اقدامات پیگیری شده، باید ارائه شوند.
وقتی برای آزمون و خطا باقی نمانده است
تالاب انزلی به عنوان یکی از زیست بوم‌های ارزشمند جهان، مهار کننده سیل‌های ویرانگر، تعدیل کننده آب و هوای منطقه و زیستگاه گونه‌های زیادی از آبزیان، پرندگان و گیاهان است.
خشکی تالاب تهدیدی برای حیات وحش و پوشش گیاهی منطقه است. در گذشته نه چندان دور تالاب انزلی محل زیست آبزیان فراوانی بود که صید بی رویه در زمان تخم ریزی، آلودگی‌های ناشی از مصرف سموم گیاهی و کود شیمیایی در مزارع اطراف تالاب رفت و آمد ماهی‌ها را برای تخم ریزی به تالاب کاهش داده است.
به گفته مسئولان، هرچند وضعیت تالاب انزلی نسبت به سال گذشته بهتر شده است اما وقتی هم برای آزمون و خطا باقی نمانده است و باید از تمام شرایط و فرصت‌ها برای جبران عقب‌ماندگی‌ها و احیای این تالاب بهره گرفت.
مرتضی نعمتی