غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، دانشمند، ریاضیدان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای دوره سلجوقیان است. از برجسته‌ترین کارهای خیام می‌توان به اصلاح گاه‌شماری ایران، نقش او در حل معادلات درجه سوم، مثلث خیام- پاسکال و نیز نگارش رباعیات ماندگارش که شهره جهانی دارد، اشاره کرد.
روز ۲۸ اردیبهشت ماه در تقویم رسمی کشور به نام روز خیام نیشابوری نامگذاری شده است و هر ساله مراسم بزرگداشت این شاعر و ریاضیدان نامی ایران در محل آرامگاهش، شهر نیشابور برگزار می‌شود.
شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد دانسته اند، حال آن که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می شود.
در دنیای ادب و هنر بیرون از مرزها، خاصه در جهان انگلیسی زبان، خیام معروف ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر رفته است. این شهرت مرهون ترجمه رباعیات او به وسیله ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی است. اوست، که در قرن نوزدهم میلادی، افکار بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به این اعجوبه علم و هنر گردید.
معرفی آثار حکیم عمر خیام
آنچه که از آثار خیام وجود دارد یا تاریخ نویسان وجود آنها را ذکر کرده اند رساله ها و مقالاتی است که او در علوم مختلف نوشته است که عبارتند از:
۱- رساله ای در جبر و مقابله
۲- رساله ای در شرح اصول اقلیدس
۳- زیج ملکشاهی یا زیج جلالی
۴- رساله ای در طبیعیات
۵- رساله در وجود
۶- رساله فلسفی که در آن از حکمت الهی در آفرینش عالم و تکالیف مردم و عبادات بحث می کند.
۷- رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم
۸- نوروز نامه که درباره رسوم و اعیاد ایرانیان به ویژه تاریخ و آداب ایرانیان در روز عید نوروز است.
۹- دیوان رباعیات
۱۰_ رساله فی براهین الجبر و المقابله
۱۱_ رساله تکلیف
۱۲-رساله ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس ۱۳_رساله روضه القلوب
۱۴_رساله ضیاء العلی
۱۵_رساله میزان الحکمه
۱۶_رساله ای در صورت و تضاد
۱۷_ترجمه خطبه ابن سینا
۱۸_رساله مشکلات ایجاب
۱۱_رساله ای در بیان زیگ ملک شاهی
۱۲_رساله نضام الملک در بیان حکومت
۱۳_رساله لوازم الا کمنه
۱۴_اشعار عربی خیام
۱۵_عیون الحکمه
۱۶_رساله معراجیه
۱۷_رساله در علم کلیات
۲۰_رساله در تحقیق معنی وجود
۲۱_رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
برخی از اشعار حکیم عمر خیام
خیام اگر ز باده مستی خوش باش
با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است
انگار که نیستی چو هستی خوش باش
***
این قافله عمر عجـب میگذرد
دریاب دمی کـه با طرب میگذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری
پیش آر پیاله را که شب میگذرد
***
افسوس که نامه جوانی طی شد
و آن تازه بهار زندگانی دی شد
و آن مرغطرب که نام او بود شباب
فریاد ندانم کی آمدوکی شد
***
یک عمر به کودکی به استاد شدیم
یک عمر زاستادی خود شاد شدیم
افسوس ندانیم که ما را چه رسید
از خاک بر آمدیم و بر باد شدیم
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من
وین حرف معما نه تو دانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من و تو
چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من
***
کی غم آن خورم که دارم یا نه
وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه
پرکن قدح باده که معلومم نیست
کاین دم که فرو برم برآرم یا نه خیام
مسعود نوروزی استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: غیاث‌الدین ابوالفتح عمربن‌ابراهیم، معروف به خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و شاعر پرآوازه‌ی ایرانی در حدود سال ۴۴۰ هجری قمری در نیشابور چشم به جهان گشود. جانش شیفته و سرش پرشورتر از آن بود که به یک منزل بسنده کند، آنچنان که منازل دانش و حکمت را یکان یکان گشت و از هر کدام بهره‌ای بسزا برد.
وی افزود : خیام بیش از همه به فلسفه اشتغال داشت. علاقه‌مند به فلسفه‌ی یونان و پیرو حکمت شیخ‌الرئیس بوعلی‌سینا بود. او در ریاضیات و نجوم هم سرآمد دوران شد. اما آنچه در شهرت امروزی‌اش سهم بیش‌تری دارد، رباعی‌های بی‌نظیر اوست.
نوروزی گفت: رباعیاتی که برایش شهرتی جهانگیر به ارمغان آورد. اشعار نغزی که نسل‌هاست ورد زبان خرد و کلان است. ورد زبان کسانی که شاید تنها اشتراکشان اشعار خیام باشد. او در موسیقی نیز صاحب رساله و پژوهش‌های درخور است.
به گفته نوروزی، خیام نیشابوری در قرن پنجم و ششم هجری و در دوره‌ی حکومت سلجوقی زیست. او را فردی صریح‌الهجه با تفکری آزاد و البته عاقبت‌اندیش و مدبر خوانده‌اند. با وجود تعصبات و سخت‌گیری‌های فراوان در خراسان و دیگر مناطق ایران در آن ایام، از بیان عقاید فلسفی خود فروگذار نکرد. تنگ‌نظران هم‌دوره‌اش نیز سکوت نکردند و تا توانستند، به او تاختند. مخالفانی که تا تکفیر خیام و اتهام الحاد به او نیز پیش رفتند.
نوروزی گفت: به گفته‌ی برخی، در پی این هجمه‌های پی‌درپی فضا برای خیام آنچنان تنگ و تاریک می‌شود که سفر حجی را تدبیر می‌کند. پس از حج، مدتی به بغداد می‌رود. دانش‌دوستان آن دیار بزرگش می‌دارند و از او بذل حکمتش را می‌طلبند؛ اما خیال وطن هوایی‌اش می‌کند و به نیشابور بازمی‌گردد.
این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: خیام را فردی کم‌حرف خوانده‌اند. ظاهرا او بیش از آنکه دل در گرو زمینی ها و معاشرت با آنان داشته باشد، سر در آسمان داشته‌است؛ و این عجیب نیست برای آنکه رموز حکمت در سینه و زخم کینه بر جان دارد.