میراب ها در گذشته مسئولیت تقسیم آب کشاورزی قنات‌ها را بر عهده داشتند تا قطره‌ای از آن هدر نرود و زمین‌داران بر اساس وسعت زمین‌هایشان آب مورد نیاز برای آبیاری محصولات را به دست آورند.
میرآبی در مناطق کویری به دلیل شرایط اقلیمی خاص آن، مشهودتر بوده است. از ابتدای کشف قنات، تعیین زمان و تقسیم عادلانه آب بین سهامداران توسط میرآب و با ابزار ساعت آبی یا فنجان انجام می‌شد که به مرور زمان این تقسیم آب، ساعتی و ثابت شده است.
زمان‌های قدیم به جای دقیقه و ثانیه از واحد فنجان استفاده می‌کردند، بر این اساس میراب هرگاه می‌خواست زمان گرفتن آب توسط کشاورزان را اعلام کند می‌گفت؛ ۱۰ فنجان دیگر یا ۵ فنجان بعد از غروب نوبتتان فرا می‌رسد.
هرچند آن زمان ۷۰ فنجان یا کاسه از روز ورآمد (طلوع) تا روز در کوه (غروب) ۵۲۵ دقیقه می‌شد؛ ولی در این دوران ساعت‌های ثابت و اندازه‌گیری‌های مدرن بر اساس اینچ و دِبی در آبیاری جای وسایل اندازه‌گیری قدیمی را گرفته‌اند و در کنار آن با آمدن چاه‌های عمیق مرگ قنات‌ها نیز فرا رسید در صورتی که اگر قنات‌ها هنوز زنده بودند شاید وضعیت ما این چنین نبود.
در منطقه کاشمر از ۶۲ رشته قنات تنها ۳۶ رشته با متوسط آبدهی زنده مانده‌اند که یکی از آن‌ها قنات روستای عارف‌آباد است که هنوز با روانی آب گوارای خود، زندگی را در منطقه و امید را در بین کشاورزان قطع نکرده است.
یکی از فعالین در رابطه با مدیریت میرابی و لایروبی قنات روستای عارف‌آباد "غلامرضا حسن‌نژاد" است، گرچه ۶۵ سالگی خود را سپری می‌کند، اما همچنان مسئولیت میرآبی این قنات را بر عهده دارد.
او افزود: میراب از قدیم‌الایام مأموری بوده که از سوی مردم تعیین می‌شد تا با توجه به میزان آب رودخانه‌ها و قنات‌ها بتواند تقسیم‌بندی آن را انجام دهد.
حسن‌نژاد مهمترین و بزرگترین وظیفه میراب‌ها را مدیریت و نگهداری قنات‌ها برشمرد و گفت : از آنجا که آبیاری در منطقه نوبتی و این‌گونه در اختیار زارع قرار می‌گرفت، به همین دلیل نیاز به میراب بود.
او که بعد از مرحوم حاج یعقوب ذوالفقاری مسئولیت این کار را عهده‌دار می‌شود، تصریح کرد: یکی از ۳ قنات روستای عارف‌آباد از توابع بخش فرح‌دشت شهرستان کاشمر، چون مالکین بسیاری داشت خودشان میراب را انتخاب می‌کردند و دو قنات دیگر اربابی و خصوصی بود.
وی عنوان کرد: قنات خصوصی حالت ارباب و رعیتی بود به طوری که سه سهم از محصولی که برداشت می‌شد مربوط به مالک یا ارباب و دو سهم از کشاورز و زارع بود.
حسن‌نژاد افزود: در گذشته‌های دور میراب با فنجانی که ته آن سوراخ بود و روی ظرف آب می‌گذاشت زمان و ساعت آبگیری را اعلام می‌کرد به گونه‌ای که وقتی این فنجان پر آب می‌شد یک ساعت مصرف آب محاسبه می‌شد.
وی گفت: هرچند در گذشته کیفیت آب قنات‌ها بهتر بود و مساحت بیشتری با ساعت آب کمتری آبیاری می‌شد، اما در حال حاضر خروجی آب قنات‌ها بسیار کمتر شده است.
این میرآب عنوان کرد: اگر بخواهم از قنات عارف‌آباد بگویم در سند رسمی آن ساعت آب برمدار ۱۰ روز تقسیم شده است، یعنی هر ۲۴ ساعت را در ۱۰ روز ضرب می‌کنیم می‌شود ۲۴۰ ساعت که هر کشاورز با توجه به سهمش از آب این قنات استفاده می‌کند.
حسن‌نژاد خاطرنشان کرد: از قدیم این ۱۰ روز به ۱۰ صحرا تقسیم شده که هر صحرا حدود ۵ تا ۱۰ مالک نسبت به سهم آب خود دارد، حتی یک نفر، چون مالک ۱۶ ساعت آب قنات است یک صحرا برای اوست.
وی افزود: از قدیم‌الایام تعیین ساعت آب بر اساس سهم مشاع بود به گونه‌ای که هرکس نیم سهم مشاع داشت، سهم او یک ساعت، یک سهم مشاع دو ساعت و همین‌گونه هرچه سهم افزایش پیدا می‌کند به سهم ساعت نیز افزوده می‌شود تا اینکه ۲۴۰ ساعت بین مالکین تقسیم و برنامه ۱۰ روز کامل می‌شود.
این کشاورز یادآور شد: جدیداً فرع خیز (اضافه سهم) نیز به سهم هر ساعت اضافه و مدار آبیاری از ۱۰ روز تبدیل به ۱۲ روز شده است و برای هر ساعت مالکیت ۱۲ دقیقه به زمان آبگیری اضافه شده که بر اساس این طرح مثلاً کسی که ۳ ساعت مالکیت دارد ۳ ساعت و ۳۶ دقیقه از آب این قنات استفاده می‌کند، هرچند درگذشته ۲۵ من زمین با ۳ ساعت آبیاری می‌شد، ولی الآن همان مقدار زمین به ۹ ساعت آب نیاز دارد و این تأثیر در آب‌های چاه موتور نیز مشاهده می‌شود.
این میرآب روستای عارف‌آباد افزود: در سال ۱۳۸۵ در همین روستا ۱۵۰ هکتار زمین زیر کشت گندم بود و همراه قنات و کمک چاه موتور، آبیاری می‌شد، ولی از زمانی که کشت زعفران در منطقه رایج شد این میزان به شدت کاهش یافت.
وی با اشاره به اینکه مادر چاه قنات فدافن، فروتقه و عارف‌آباد در نزدیکی تربت‌حیدریه است، افزود: در روستا دو قنات دیگر به نام‌های طوقان و شادغول بود که خشک شده‌اند.
حسن‌نژاد با بیان اینکه قنات شادغول در ثانیه ۱۷ لیتر آب داشت، عنوان کرد: سال ۱۳۴۰ که پدر بزرگم و پدرم کشاورزی می‌کردند، ۱۰ هزار خروار گندم برداشت می‌شد که کاشمر و حومه را تأمین می‌کرد.
این میرآب با بیان اینکه، چون در مسیر این قنات‌ها طرح‌های آبخیزداری اجرا شده تا حدودی به منابع آبی قناتهای زنده کمک کرده است، گفت: هنوز از ۱۱ قنات منطقه قنات عارف‌آباد، فدافن، فروتقه و قلعه‌بالا زنده مانده‌اند.
وی با انتقاد از اینکه نباید در گذشته مجوز حفر چاه موتور را می‌دادند، اظهار کرد: قانون خاموشی چاه موتور‌ها در زمستان باید از مدت‌ها قبل اجرا می‌شد تا زمستان‌هایی که بارندگی‌ها خوب بود کمتر آب مصرف می‌شد.
میر آب، یعنی امیر آب یا رئیس آب، میر آب مدیر و محاسبه‌گر زمان و ساعت آبی و تقسیم‌گر عادلانه و تعیین زمان تحویل دادن آب به افراد بوده است. این شغل یکی از شغل‌هایی است که در مناطق روستایی مرسوم بوده و در قدیم از شغل‌های مهم و پر کاربرد بوده که امروزه بسیار کمرنگ شده است. وظیفه این افراد در دوران کم‌آبی سنگین‌تر و مهمتر است، زیرا باید تلاش کنند با مدیریت صحیح تنشی میان مردم برای آبیاری رخ ندهد.
منبع: ایسنا